Tíminn - 13.12.1983, Blaðsíða 23

í ljósmetinu. Lýsislampar (kolur) af
þeirri gerð, sem við þekkjum best, eru
e.t.v. ekki mjög gamalt fyrirbæri, þ.e.
tveir lampar saman. Elsta kolan senni-
lega úr steini og síðar járni, skálmynduð,
flöt, frammjó, með oddmjóum tanga
aftur úr til að halda um og stinga í vegg
eða stoð. Forn ljósáhöld úr steini innflutt
frá Noregi, því þar er til teljanlegur,
mjúkur steinn, klésteinninn.
Á tímabili hins vandaða lýsislampa, er
brátt verður lýst, voru hinar einföldu,
óvönduðu kolur eða pönnur hafðar
frammi við í búri.eldhúsi og fjósi.
Ljósberi
Ef fjósið var utanbæjar var kolan
borin þangað í ljósbera fyrrum. Hann
var lítill kassi með renniloki, eða rifu á
gaflinum við botninn og var kolunni
smeygt þar inn. Oft var kolan einfaldlega
flutt í mjólkurfötu ef ekki var til ljósberi,
því að fyrr á öldum voru ekki til
eldspýtur. En eftir að þær komu var
lýsislampinn látinn hanga í fjósinu, og
síðar á sama hátt olíutýran. Jú, þetta var
allt öðruvísi meðan ekki voru til eldspýt-
ur og því síður kveikjarar vorra tíma.
G.etur unga fólkið gert sér þetta í
hugarlund?
„Ljósið kemur langt og mjótt,
logar á fífustöngum.
Halla kelling fetar fljótt,
framan eftir göngum."
Það er mikið sagt í þessari gömlu vísu.
Ég man vel þetta langa, mjóa ljós frá
bernskuárum mínum. Sá það í fjósinu
heima, bæði í lýsislampa og síðar á
olíutýru. Þessum ljósfærum var stungið
í torfvegginn eða hengd á stoð. Týran
var lengi eina ljósfærið í búri og eldhúsi.
í fjósinu nutu kýrnar, mjaltarkonur og
fjósamaður mjóa ljóssins, og húsfreyja
og vinnukonur í búri, eldhúsi og
göngum. Lýsislampar hafa verið notaðir
frá ómunatíð á Norðurlöndum, líklega
allt frá landnámstríð á íslandi.
Ljósið kolunnar lék um Snorra,
lýsti sagnaheim feðra vorra.
Raunar hefur Snorri haft kerti einnig
og e.t.v. logandi furuteina að lesa og rita
við, hann var auðugur maður. Og svo
var lifandi, flöktandi bjarminn frá
langeldinum.
Lýsislampinn var aðalljósgjafinn allt
fram á 18. og 19. öld. Lýsislampar voru
smíðaðir úr kopar, ef vandað var til
þeirra, oft með uppihöldum úr látúni að
nokkru leyti. Sumir alveg úr látúni, hinir
óvandaðri (ódýrari) úr járni.
Dráttarkola var það kallað, þegar
hægt var að draga hana upp og niður það
var fágætt. Fyrirmynd íslensku lýsis-
lampanna er eflaust erlend, en þeir voru
flestir eðá allir smíðaðir hér á landi og
voru listsasmíði sumir hverjir. Vandaður
lýsislampi var tvöfaldur, þ.e. yfirlampi
og undirlampi. Lýsi og kveikur í yfir-
lampanum, en hinn neðri var til að taka
við lýsi, sem dróst fram með kveiknum
í efri lampanum, og niður fór. Vandaður
lampi var hengdur á tein með króki á.
Mátti bæði hengja lampann upp eða
stinga teininum í vegg. Ofurlítill stíll í
festi fylgdi til að gera að ljósinu.
Ljósmetið var lýsi
Best þótti sellýsi, næst hákarlalýsi, en
þorskalýsi lakast, einkum ef það var illa
hreinsað. Ef lýsið var lélegt var birtan
dauf og fylgdi mikil svæla og Ijósreykur.
Varð þá loftið vont í baðstofunni og
mörg baðstofan var svört upp í af
ljósreyknum. Kveikir voru lengi gerðir
af fífu snúinni saman og tvinnaðri. Börn
voru látin safna fífu á sumrin, stundum
einnig í kodda. Betra en fífa þótti
ljósagarn, eins konar óvandað baðmull-
arband, eftir að það fór að flytjast til
landsins.
Lýsislampi lýsti
furðu vel
Þ.e. ef lýsið var gott og hann vel
heitur. Konur sátu við sauma nálægt
lampanum og sá, sem las hátt fyrir fólkið
á kvöldvökunni. Þeir, sem mikið skrif-
uðu, höfðu stundum glæra glerkúlu fulla
af vatni og hengdu upp hjá lampanum,
og létu geislavöndinn úr henni falla á
blöðin. Lýsislampinn hélt velli í bað-
stofunni allt framundir 1870, er stein-
olíulampinn ruddi sér til rúms, en hann
ber miklu jafnbetri birtu. Tóku þá sumir
að kalla lýsislampann grútarlampa í
óvirðingarskyni! Nú hefur rafljósið ger-
sigrað olíulampann, hvað tekur við
næst?
Sparlega var olían notuð á fyrri árum.
Ég man olíulampann á Ytri-Reistará á
bernskuárum mínum. Baðstofan var í
tveimur hólfum og 14 línu olíulampi var
hengdur upp við millidyrnar svo hann
lýsti bæði herbergin. Borðlampi var
lengi mikill munaður. Olíutýra, þ.e.
glas, blekbytta eða flaska með röri og
kveik, sem náði niður í olíuna og stóð
nokkuð upp úr, varð algengur Ijósgjafi í
búri, eldhúsi og göngum. Heldur bar
hún daufa birtu og vildi ósa ef hún var
hreyfð, eða andblær kom. Ljósið leggur,
sögðum við, þegar týran var borin í
bæjargöngunum. Lugtin þótti dásamlegt
tæki, þegar hún kom, og þá fyrst kom
Ijós í fjárhúsin. Það voru mikil þægindi
að þurfa ekki að paufast þar í myrkri.
A „þúsund ára tímabili" lýsislampans
voru engar eldspýtur til
(fyrr en allra síðast). Hugsið ykkur
það! Lýsislampar voru ögn notaðir á ný
ófriðarárin 1914-1918 en skortur var á
steinolíu
Grænlendingar notuðu
lengi lýsislampann
Á hliðarpalli við innganginn í kofum
þeirra fyrrum stóð lýsislampinn, sem
bæði var til upphitunar, suðu og ljósa.
Lampinn var tegldur úr mjúkum steini,
klébergi (fitusteini) og Ijósmetið var
venjulega sellýsi. Kveikur gerður úr fífu
eða mosa. Á meðalstórum lampa var
loginn 25 cm langur og þurfti mikla
nákvæmni og natni til þess að fá lampann
til að loga jafnt, án þess að hann reykti.
Svo skrifar Guðmundur Þorláksson nátt-
úrufræðingur, en hann dvaldi á Græn-
landi á stríðsárunum og var þar kennari.
Nú er þetta gerbreytt, þótt seinna yrði
þar en hér.
23
■ Skúli Skúlason með lýsislampa.
Ingólfur Davíðsson
skrifar
kaupfélag Stöðfirðinga
STÖÐVARFIRÐI OG BREIÐDALSVÍK
óskar öllu starsfólki
og viðskiptavinum
i
I!!
gleðilegra jóla,
árs og friðar
Þakkar gott samstarf og
viðskipti á líðandi ári