Tíminn - 08.01.1986, Síða 7

Tíminn 7
Miðvikudagur 8. janúar 1986
Stórbrotin listamannsævi
H Elín Pálmadóttir: Gcröur.
Ævisaga myndhöggvara. Almenna
bókafélagið 1985.
234 bls.
Þeir, sem farið hafa um Tryggva-
götuna í Reykjavík, liafa vonandi
flestir tekið eftir hinu fallega lista-
verki Gerðar Helgadóttur, sem
prýðir suðurvegg Tollstöðvarinn-
ar. Sú mynd mun einna kunnust
verka listakonunnar hérlendis, og
éf til vill hið eina, sem margir
þekkja af eigin sjón.
En Gerður Helgadóttir gerði
mörg önnur stórkostleg listaverk.
Hún hélt ungút í heim, til Ítalíu, og
gekk þar á listaskóla en fluttist síð-
an til Parísar, þar sem hún bjó um
aldarfjórðungs skeið. í Parísstund-
aði hún fyrst nám, starfaði þar síð-
an að list sinni, sem varð kunn víða
um heim. Mun ekki ofsagt að
Gerður hafi verið í hópi kunnustu
myndhöggvara í Evrópu á 7. ára-
tugnurn. Má víðasjá vcrk hennar, á
söfnum, í kirkjum og opinberum
byggingum, auk þess sem mörg eru
í eigu einstaklinga. Hér heima eru
mörg verk Gerðar og má þar nefna,
auk myndarinnar á Toílstöðinni,
kirkjugluggana í Skálholtskirkju,
Kópavogskirkju, í Hallgrímskirkju
í Saurbæ og í kirkjunni í Ólafsvík,
svo eitthvað sé nefnt.
Ævi Gerðar Helgadóttur var á
margan hátt stórbrotin, þótt ekki
yrði hún löng. Allt frá því hún hélt
fyrst utan og til dauðadags vann
hún ósleitilega að list sinni, oft við
erfiðar aðstæður. Má kalla furöu,
hve miklu hún kom í verk á ekki
lengri tíma, ekki síst þegar þess er
gætt, að mörg verka hennar eru
afar margbrotin og útheimtu
mikla, en oft seinlega vinnu.
Elín Pálmadóttir þekkir Gerði
betur en flestir aðrir. í þessari ævi-
sögu hennar lýsir hún list Gerðar
og listsköpun af mikilli þekkingu
og næmum skilningi. Hún rekur
listamannsferilinn frá einu stigi til
annars, sýnir á glöggan og
skemmtilegan hátt. hvernig Gerð-
ur Helgadóttir óx frá því að vera
unga stúlkan, sem hélt til náms á ít-
alíu á haustmánuðum 1947, í stór-
listamann, scm naut viðurkenning-
ar og aðdáunar víða unt lönd.
Hitt er þó ekki minna um vert,
að Elínu hefur tekist að lýsa mann-
eskjunni Gcrði Helgadóttúrá þann
hátt að vart verður bctur gcrt. Hún
fjallar um ævihlaup hennar og
einkalíf af mikilli nærfærni, fellir
ekkert undan. og dregur upp svo
skýra mynd af sögupersónunni, að
manni finnst maður þekkja hana
miklum mun betur að sögulokum.
Slíkt er aðall góðra ævisagna.
Bókin er prýdd allmörgum
myndum, sent góður fengur er að
og í bókarlok eru skrár yfir manna-
nöfn og yfir helstu listaverk
Gerðar.jrau er finna má í opinber--
unt söfnum.
Jón Þ. Þór.
■ Geröur Helgadóttir.
Góð byrjun sem þarfnast endurbóta
Þórunn Blöndal:
Almenn málfræöi,
Mál og menning, 1985.
■ Nafn þessarar bókar segir
kannski ekki alveg nógu vel til um
efni hennar. Almenna málfræði skil
ég að minnsta kosti þannig að hún
fjalli um málfræði tungumála
almennt, en af um 130 efnisblaðsíð-
um þessarar bókar eru nálægt 80 um
beygingafræði íslensku. Jafnframt
eru að vísu gefnar nokkrar ábend-
ingar um sambærileg atriði í nokkr-
um helstu málum sem hér eru kennd
í skólum, þ.e. dönsku, ensku, þýsku
og frönsku. Sú umfjöllun er þó svo
takmörkuð að um eiginlegan saman-
burð getur tæpast talist vera að ræða.
Þetta er því íslensk málfræði fyrst og
fremst.
Bókin skiptist í átta kafla. Þrír
þeir fyrstu nefnast Mál og málnotk-
un, Einingar máls og Hvað er mál-
fræði? Þeir eru almennur inngangur
og gagnlegir sem slíkir. Þó er annar
kaflinn í raun ágrip af íslenskri sam-
tímahljóðfræði, en farið mjög fljótt
yfir sögu. Þar er vikið að einhljóð-
um, tvíhljóðum, og að lokhljóðum,
önghljóðum, nefltljóðum og hliðar
og sveifluhljóðum. Drepið er á mun
þessara hljóða, en hins vegar ekki
nefndir myndunarstaðir þeirra sem
eru meginatriði. Þá er einnig fjallað
um röddun, fráblástur og aðblástur,
en ekki er farið út í hljóðritun eða
framburðarmállýskur. Þetta veldur
því að þessi kafli er í raun hvorki fugl
né fiskur, því að hann gefur nemend-
um aðeins örlitla nasasjón af hljóð-
fræðinni, en kennir þeim hana
ekki. Þáerekki heldur farið neitt út í
sögulega hljóðfræði, sem veldur því
að nemendur fræðast þarna ekkert
um hljóðskipti, hljóðvörp og klofn-
ingu. Þetta eru þó allt atriði sem enn
eru meira og minna sjáanleg og virk í
íslensku.
Fjórði til sjöundi kafli fjalla um
beygingafræði, og nefnast þeir Orð-
flokkarnir og einkenni þeirra,
Fallorð, Sagnorð og Óbeygjanleg
orð. þar er beygingafræði íslensku
rakin á hefðbundinn hátt, en þó í
ýmsum atriðum leitast við að laga
hana eftir nýjum viðhorfum sem síð-
ustu ár hafa komið fram innan mál-
fræðinnar. Margt er þar vel gert og
horfir til bóta, en af öðru varð ég
miður hrifinn.
Þannig varð ég til dæmis ekki
nema miðlungi gagntekinn af því að
fella tilvísunarfornöfn út úr kerfi for-
nafna og nefna þau í staðinn tilvísun-
artengingar og flokka með samteng-
ingum. Það er að vísu rétt að þau
taka ekki breytingum í fallbeygingu,
en samt sem áður standa þau inni í
fallakerfinu og gegna fallorðahlut-
verki í setningum, sem samtengingar
gera ekki. Fallstaða tilvísunarfor-
nafna er atriði sem auðvelt er að
kenna, svo að kennarasjónarmið
geta naumast ráðið þessu.
Sagnorð fá þarna ýtarlega umfjöll-
un og að mestu hefðbundna. Það er
til bóta, sem þarna ergert, að hverfa
frá hinni föstu og formlegu skiptingu
sagnorða í samsettar tíðir, og að í
staðinn er hér lögð áhersla á að
greina sagnamyndir í sundur eftir
eiginlegum tímamerkingum þeirra.
Þar er skynsemin tekin fram yfir
formeinkcnnin, sent er framför frá
því sem fyrr var.
Þó er ég á því að þar sé full langt
gengið í niðurskurði. Þar á ég eink-
um við það sem nefnt hefur verið
núliðin tíð og þáliðin tíð, t.d. í setn-
ingum eins og „hann hefur komið"
og „hann hafði komið". Þar eru
sagnorðasambönd notuð til að setja
atburði niður í liðnum tírna og í
meiri fjarlægð en ósamsett þátíð
gerir. Ég sé satt að segja ekki ávinn-
inginn að því að kasta þessu út úr
beygingakerfinu, og hvers vegna má
ekki tala um þetta sem tíðir áfram
þótt samsett sé?
Og svipuðu máli gegnir raunar
líka um framtíð. Þegar sagt er „hann
mun koma á morgun" þá hefur það
ótvíræða framtíðarmerkingu, og
skiptir þá litlu þótt sömu hugsun
megi líka túlka með formlegri nútíð,
t.d. „hann kemur á morgun". Hvers
vegna má ckki áfram tala um þetta
sem samsetta tíð þótt einnig megi
nota nútíðarmynd í sömu merkingu?
Þolmynd sagnorða fær þarna um-
fjöllun eins og rétt er, en þar vantar
hins vegar að getið sé þess fyrirbæris
jafnframt sem Björn Guðfinnsson
nefndi afbrigðilegar tíðir germynd-
ar. Þetta er í setningum eins og
„hann er farinn" og „hann er
kominn", þar sem frumlagið táknar
gerandann en hann er ekki utan við
sagnorðasamsetninguna líkt og í
þolmynd, t.d. „hann var vakinn (af
einhverjum)". Ég sé satt að segja
ekki hvernig hægt er að kenna unt
þolmynd af neinu viti án þcss að geta
um þetta. og þurfa kennurar. sem
nota bókina, að gæta þess.
í kaflanum um óbeygjanleg orð
eða smáorð var ég mjög ósáttur við
það sem segir um samtengingar,
aðalsetningar og aukasetningar.
Væri ég að kenna þessa bók myndi
ég ekki trcysta mér til að kenna þetta
atriði eftir honum cinum, heldur
myndi ég telja óhjákvæmilegt að
bæta þar við. Þar myndi ég láta nem-
endur fá í Itendur lista yfir allar
helstu samtengingar í íslensku, til
dæmis í líkingu við þann sem er í
málfræði Björns Guðfinnssonar,
ásamt rækilegra dæmasafni en þarna
cr um helstu tegundir aukasetninga.
Kaflinn er að mínu mati allt of rýr til
þess að hann gefi meira en litla nasa
sjón af efni semeróhcmju mikilvægt
fyrir alla þá, sem þurfa að skrifa ís-
lenskt mál, að hafa góð tök á.
í lokin er svo kafli um orðaforða,
þar sem m.a. er rætt um orðamynd-
un, samsetningar orða, nýyrði og
slangur. Sá kafli er skilgóður og vel
saminn. í lokin er svo skrá um mál-
fræðiheiti, á íslensku óg fjórum
crlendum málum, og ritaskrá.
Það kemur fram í formála að þessi
bók er ætluð nemendum á fram-
haldsskólastigi, þ.e. í menntaskólum
og fjölbrautaskólum. Við lestur
bókarinnar leitaði sú hugsun hins
vegar stöðugt á huga minn að megin-
þorrann af því, sem á henni stendur,
veit ég ekki betur en nemendur eigi
þegar að vera búnir að tileinka sér í
grunnskólum. Tilgangurinn með slíkri
endurtekningu skil ég satt að segja
ekki almennilega, en ætlunin hlýtur
þó að vera að nota bókina til upp-
rifjunar og undirbúnings fyrir frek-
ara málfræðinám i byrjun franthalds-
skólans. Ég vona satt að segja að svo
sé, því að sjálfur ntyndi ég ekki
treysta mér til að útskrifa fólk með
stúdentspróf í íslcnsku með svo tak-
markaða málfræðiþekkingu sem
þcssi bók veitir. Þar sker mest í augu
að tvo geysimikilvæga þætti vantar,
þ.e. hljóðfræði, bæði samtímalega
og sögulega, og einnig setninga-
fræði, sent bæta vcrður upp með
kennslu annarra bóka.
En þó að ég hafi hér sett út á tölu-
vert margt bið ég þó engan að taka
orð mín svo að þessi bók sé mis-
heppnuð. Það er hún alls ekki. Hér
ræður hitt að í umsögnum um bækur
hljóta menn alltaf að dvelja fremur
við það sem horfir til bóta og lagfæra
má í síðari útgáfum en hitt sem þeir
eru ánægðir með. Þórunn Blöndal
hefur hér tekist á við það metnaðar-
fulla verkefni að laga hcfðbundna
málfræðikennslu skólakerfisins eftir
þeint nýjungum sem komið hafa
fram í fræðigreininni á næstliðnum
árum. Líka vil ég nefna það sem at-
hyglisverðan þátt í bókinni hvernig
þar er reynt að tengja íslenska ntál-
fræði við málfræði þeirra erlendu
tungumála sem nemendur læra. Ef
eitthvað væri þá mætti ganga lengra í
því en hér er gert, enda gcrir slíkt
námið hagnýtara en ella og er fram-
för frá eldri venjum.
En öll frumsmíð horfir til bóta, og
hér þarf enn ýmislegt að lagfæra. Ef
vankantarnir eru skornir af þessari
bók þá sé ég ekki betur en hún geti
komið að góðu gagni sem upphaf á
frekara málfræðinámi í framhalds-
skólunum. Það fer ekki á ntilli mála
að í henni er verið að vinna eftir rétt-
um brautum. Evsteinn Sigurðsson.