Tíminn - 08.01.1986, Side 11

Miðvikudagur 8. janúar 1986
llllllll!
LESENDUR SKRIFA 111
lllllllllll
lllllllllllllllll
Tíminn 11
Hin andstæðu öfl tilverunnar
■ Þúsundum og milljónum saman
fæðast einstaklingar inn í líf jarðar-
innar. Óstöðvandi straumur Iífs á
hér einstaklingsbundið upphaf sitt,
allsendis óafvitandi unt þau örlög er
bíða hvers eins. Við upphaf sitt tckur
hver maður á sig þá ábyrgð að vera
maður, ekki viljandi eða vitandi vits,
heldur nauðugur viljugur, þ.e. hvort
sem honum Iíkar betur eða verr. Og
eftir breytni hans fer svo framtíð
hans á ýmsan hátt, því „hver er
sinnar gæfu smiður", að svo miklu
leyti sem það er í hans valdi. En
enginn ræður eigin lífi að öllu, því
ytri aðstæður hvers og cins valda hér
miklu um. Einstaklingurinn fæðist
inn í mannfélag, inn í ákveðið líf-
aflsvæði, sem leitast við að móta hann
og hafa áhrif á framkomu hans alla
og lífsviðhorf. Petta aflsvæði heldur
honum í einskonar viðjum innan
sinna vébanda. Þess vegna cr erfitt
fyrir hvcrn einn að fara langt út íyrir
þá mörkuðu braut, sem samfélagið
eða lífaflsvæði staðarins hefur
markað honum.
Samt hefur einstaka mönnum
tekist, í rás aldanna, að brjóta af sér
helsi samfélagsins, losna að nokkru
undan oki liins staðbundna allsvæð-
is, og fundiö nýjar leiðir er miðuðu
að auknu víðsýni fjöldans og bættum
hag þjóðanna. Þetta voru hinir and-
legu leiðtogar mannkynsins,
óskasynir guðanna, sendiboðar
hinnar æðstu veru, enda mjög undir
aðsendum áhrifum hinha lengra
komnu sem heima eiga í öðrum stöð-
um hins mikla heims.
Mörg nöfn mætti nefna í þessu
sambandi. Slíkur maður var dr.
Hclgi Pjeturss, íslendingurinn, sem
fyrstur jarðarbúa varð til að skilja
eðli og alsamband lífsins á náttúru-
fræðilegan hátt og nauðsyn þess að
hér yrði breytt um stefnu. Pví líf
jarðarinnar er ekki eins og vera ætti.
Hingað streyma ekki eingöngu lífg-
andi geislar hins lengra komna lífs í
öðrum stöðum alheints. heldur
einnig helgeislar illra staða, þar sem á
allan hátt er lifað andstætt tilgangi
lífsins. Jaðarbúar eru opnir fyrir
þessum áhrifum, bæði hinum góðu
og hinum illu. Hér er sá „miðgarð-
ur", sem hin gagnstæðu öfi verðand-
innar reyna að hafa áhrif á. Pað er
því hin mesta nauðsyn að vita um
þessi áhrifaöfl, hvert er eðli þeirra,
hvaðan þau berast, og hvernig við
skuli bregðast, í stað þess að fljóta
sofandi að feigðarósi.
Hér verða allir að snúast til
varnar, gegn áhrifum illra afla og í
stað þess að auka áhrif þeirra, skyldi ■ Hin mikla vetrarhraut 1V1-94 í stjörnumerkinu Veiðihundarnir. Frá mann-
snúist til andstöðu gegn þeim vitandi kynjum annarra hnatta berast hin andstæðu áhrifaöfl og geta haft úrslitaáhrif
vits. Hér gæti verið samvinná milli á framvindu mannlífs.
almennings, stjórnvalda og fjöl-
miðla.
Svo eitt dæmi sé nefnt, gæti sjón-
varpið t.d. Iiætt að senda inn á heim-
ili manna ýmsar hryllingsmyndir og
kennslumyndir í glæpum og illverk-
um, sent ekki cr svo fátítt. En ein-
mitt slíkar ntyndir skapa stillihópa
og aflsvæði setn beinlínis greiða leið
helstefnuáhrifum frá vítum annarra
hnatta.
Til þess að hætta útsendingum
slíkra tnynda, þyrftu ráðamenn
dagskrár að skilja eðli stilliáhrifa og
annarra fjarhrifa, og haga svo til, að
eingöngu yrði valið efni til útsend-
inga, sem iniðað gæti til göfgunar
hugarfars og þar með til sköpunar
þjóðaraflsvæðis, er samstillst gæti
æðrtt lífi.
Allir skyldu vita að til tnannkyns
streymir stöðugt orkugeislan frá lífi
annarra hnatta og það er undir hverj-
um cinum komið, hvort hér má sín
meira hið illa eða hið góða að-
strcymi. Bætt' hugarfar fjöldans er
því hin mesta nauösyn. Fjölmiðlar
gætu hér átt mikinn þátt í sönnuni
framförum. Og einmitt sjónvarpið
gæti stuðlað að aukningu sannrar
menningar eins og upphaflega var
ætlunin mcð þeirri stofnun.
Ingvar Agnarsson
TÍMAMÓTAVERK
POLITIKENS DANMARKS-
HISTORIE
1. Grönland. 2. Drömmen om
Amerika. 3. Island.
Grönland, eftir Finn Gad.
Fyrsta bindi þessa hluta Danmerk-
ursögunnar, er um Grænland, landið
f norðri. Þessari bók erþað sameigin-
legt með bindinu um Island að hún
getur talist tímamótaverk. Bæði sök-
um þess að nýrri söguskoðun er
komið á framfæri og ekki hefir áður
verið útgefið svo gott heilstætt verk
um sögu Grænlands. Finrt Gad hefir
að vísu skrifað fjölda greina um sögu
Grænlands áður og þriggja binda
verk. Þó er þessi bók sérstæð þar sent
dregin er saman söguskoðun og sjón-
armið í sagnfræði fyrir nútíma les-
endur. Hefir þetta tekist sérstaklega
vel, nema kannske þátturinn um
fund Grænlands og landnám íslend-
inga þar. Þarna hefði höfundur mátt
nota betur íslenskar heimiidir og auk
þess síðari tíma rannsóknir, sem
hafa sannað sannleiksgildi þess sem
er að á bókum um þetta.
Eins og allt verkið, er þarna um
mjög vel útgefna bók að ræða.
Drömnten om Amerika, eftir dr.
Erik Helmer Pedersen.
Á öldinni sem leið voru það fleiri
en íslendingar sem flúðu léleg kjör
heima fyrir og héldu til landsins fyrir-
heitna, eða landsins handan hafsins.
Draumarnir um velsældina í nýja
landinu fyrir vestan urðu kannske
ekki alltaf að veruleika, en þeir gáfu
lífinu nýtt gildi og ný markmið, að
keppa að. Þessi draumur var endur-
vakinn eftir síðari heimsstyrjöldina,
en þá í minni stíl. Dönum og íslend-
ingum er það sameiginlegt að vera
stoltir af uppruna sínum og reyna að
halda góðum tengslum við gamla
landið.
Þetta er 2. bindi verksins sem segir
þann hluta dönsku sögunnar, sem
gerist utan heimalandsins. Dr. phil.
Pedersen gerir þarna góð skil, flutn-
ingi fólksins til bæði Norður og Suð-
ur-Ameríku og þá sem skarað hafa
fram úr af innflytjendunum, eins og
Lauritz Melchior og Victor Borge.
Er þetta vönduð og vel skrifuð
bók.
ísland eftir dr. Björn Þorsteinsson.
Það hefði einhverntímann þótt
goðgá, að fyrsta íslandssagan sem
fullnægir nær alveg kröfum samtím-
ans um sjónarmið í sagnfræðí, skyldi
koma út á dönsku. Því hér er á ferð-
inni sögubók sem ekki aðeins verð-
ur að teljast tímamótaverk, heldur er
hún einnig annað yfirlitsritið um ís-
lenska sögu á erlendu máli á þessari
öld og jafnframt fyrsta yfirlitsritið
um íslenska sögu á Norðurlandamáli.
Sé þess gætt hve lítið var fengist
við kennslu og rannsóknir í sögu hér
heima fyrr en urn ogeftir 1943, þegar
þoku goðsöguheims sjálfstæðisbar-
áttunnar tekur að létta, má þó segja
að hér rofi loks til í dapurlegu
ástandi og það á dönsku.
Ég skal hér reyna að reka stoðir
undir þessar skoðanir. Eina erlenda
ritverkið um íslenska sögu sem til var
aðgengilegt áður var „History of Ice-
land“ eftir Norðmanninn Knud
Gjerset, sem kom út í London 1924.
Þar með upp talið. Þetta var rit í
þeirra tíma hefðbundnum stil. Önn-
ur rit sem eitthvað fjalla um íslenska
sögu, á erlendum málum snerta
aðeins nokkra hluta sögunnar.
Ég ætla ekki hér að fara að halda
því fram, að Björn sé eini nútíma
sagnfræðingurinn á fslandi. Sumum
hinum yngri kann jafn>el að þykja
hann í einhverju gamall og úreltur.
En ef við tökum þessa bók fram að
bls. 230, þann hluta er Björn samdi
einn, áður en hann veiktist í ágúst
1984 og svo framhaldið sem aðrir
hafa samið þá vakna margar spurn-
ingar.
Hér skulu aðeins dæmi tekin.
Harðindi, plágur og eldgos í lok 18.
aldar, er íslendingum fækkar um
20% niður í 40.000 dauðskelfdar
sálir. Þarna eru efnistök Björns ein-
stök, það sem á eftir gerist fær nýtt
samhengi. Nú á tímum kjarnorkunn-
ar er rætt um fimbulvetur þann er
fylgja mundi slíku stríði, en hvað
skeði þarna, er eldgosamengunin á
lofti myrkvaði svo geisla sólar að
þess gætti um nokkurt skeið á eftir,
jafnvel allt austur í Síberíu í upp-
hafi?. En biskup landsins taldi kjark
í lýðinn. „ísland er eigi óbyggilegt".
Þessu var trúað. Því tók jarðarför
þjóðarinnar á fslandi svo langan
tíma að hún hefir ekki farið fram
enn, þótt þjóðin lúti um aldir, er-
lendri stjórn, heldur breyst í upp-
risu. Hvað um 16. öldina, en þá sagði
Borgfirðingaskáldið: „Er skráð í
annálsletri, fslands var Noreg betri“.
f árdaga landsbyggðar flýðu menn
Noreg og sigldu yfir lægðum troðið
Atlantshaf á opnum bátum til að
setjast að á íslandi. Þar undu þeir
glaðir við eins konar „parlamentar-
isma," uns þeir tóku að berjast um
völdin á 13. öld og játuðust undir
Noregskonung. Þetta var syndafall
íslendinga. Það leiðir nær því til
babýlonskrar herleiðingar 1783,
þegar flytja skyldi þá sem verst voru
staddir til Danmerkur. Hreinsunar-
eldur þessi orsakar að fslendingar
taka að safna kröftum á ný og urðu
að lokum sjálfstæðir. Ef við skoðum
þessa helgisögn nánar, þá var hún í
raun fslendingum allkær, en aðeins
helgisögn. Samt er hún enn í dag
ekki með öllu útlæg úr íslenskum
kennslubókum.
Það voru svo Englendingar sem
gættu þess að norska eyríkið, Ftér-
eyjar, ísland og Grænland, fylgdi
Danmörku við landaskiptin í Kiel
1814. Upp frá því hefur danska ríkið
legið á engilsaxnesku áhrifasvæði.
Lítum svo á seinni hlutann. fs-
lensk sjálfstæðisbarátta naut samúð-
ar á Englandi, en þau mál eru ekki
rædd í þessari bók. 1896 og ’97 þegar
alþingi kom saman, sendi breska
stjórnin flota til að stugga við danska
varðskipinu Heimdal og láta alþingi
samþykkja lög urn þriggja mílna
landhelgi, sem að vísu hafði áður
verið út fyrir ystu nes, en nú skyldu
flóar og stórir firðir opnaðir fyrir tog-
veiðum Englendinga. 1896 hefur
fyrsta dagblaðið göngu sína,
Dagskrá, fullt af níði um Dani og
lofi um Englendinga. Það breytist í
vikublað er flotadeildin sigldi til
Englands. Þessi mál hafa verið rædd
í tímaritinu Sögu og í „Tíu Þorska-
stríð“, 1976, eftir Björn svo hand-
hægt var að nota þær heimildir. Hví
var það ekki gert? Er það vegna þess
að Björn veikist 1984 að við megum
sitja eftir með úrelt yfirlitsrit um
gang mála frá bls. 230?
Þessi bók sýnir íslendingum og
Dönum að hver er sinnar gæfu
smiður. Stórbændur ráða gangi mála
fram um 1800. Fiskveiðar eru auka-
búgrein. Sjá má á umslagi hluta af
korti Ortelíusar sem bendir á að hér
voru frjósömustu höf jarðar. Stærstu
spendýr sem lifað hafa byltust hér
um í sjónum. Þá skreyta þar jöklar
landabréf í fyrsta skipti. Frá Vest-
fjörðum til Grænlands eru um 280
km, en þetta sund skildi á milli frum-
stæðrar steinaldar eskimóa og járn-
aldarbúskaparins á Islandi allt fram
til 1884, „Da Gustav Holnt foretog
sin konebádexpedition gjennem isen
til Angmagsalik". Þáeru íslendingar
að komast af árabátastiginu yfir á
skútuöldina og sjávarútvegur að
verða aðalatvinnuvegur þeirra. Út-
gerðarstöðvar hefðu senniiega orðið
erlendar, hefðu einhverjar risið fyrir
1800. Enskar, þýskar, danskar, jafn-
ve! hollenskar eða franskar, en ekki
íslenskar. Stórbændaveldið íslenska
og konungsvaldið sameinuðust um
að flæma erlenda þegar frá íslandi.
Þannig var einnig verslunargróði
gerður útlægur. Hér var bannað að
fjárfesta í öðru en landbúnaði og lær-
dómi, því gat fólki ekki fjölgað nema
í um 60,000. Það er ekki fyrr en um
1800 að íslendingar taka fyrst að til-
einka sé borgarlegan lífsmáta. Þá
verður til vísir að borgarastétt og
sjálfstæðum fiskiþorpum. Kaup-
mannahöfn er vagga íslensks þjóð-
frelsis og þar verður þjóðfrelsishetj-
an Jón Sigurðsson að búa allan sinn
starfstíma, eins og kóngurinn. Fyrst
um aldamótin 1900 geta leiðtogar ís-
Noregsfari skrifar.
■ f sjónvarpsviðtali við lögreglu-
stjórann í Reykjavík fyrir skömmu
kom fram að hann teldi æskilegt að
lögreglan færi meira út á meðal fólks
og starfaði í nánum tengslum við al-
menning.
Þarna telja menn að sé um mikinn
misskilning að ræða. Fólk vill lítil af-
skipti hafa af lögregluyfirvöldum og
vill sem allra minnst verða vör við
þau.
í Reykjavík og víðar er afar hvini-
leitt hvað lögreglan er mikið á ferð-
inni. Menn hafa það á tilfinningunni
að hér sé lögregluríki.
lcndinga flust heim. Þó hin danska
saga á íslandi sé ekki rakin til neinn-
ar hlítar í þessari bók, þá lendir hún
oftast á milli línanna.
Að lokum vil ég gera myndefni
bókarinnar nokkur skil. Það cr mag-
urt og gerirstörfum og striti fólksins í
landinu lítil skil. Á dönskum söfnurn
hljóta að finnast auðæfi menningar-
sögulegra mynda frá íslandi, einkunr
frá 19. öld. Hvar eru myndir eftir
Daniel Bruun? Hann vann á vegum
danska herforingjaráðsins að land-
mælingum á íslandi um og eftir 1900
og teiknaði hundruð mynda af bæj-
um og fólki við margvísleg störf.
Á bls. 214-215 eru þjóðfundarfull-
trúar að mótmæla því að Trampe
slítur fundinum, en ekki verið að
setja hann, eins og segir í texta. Þá
má spyrja hvenær Bcssastaðir voru
fluttir að Lækjartorgi, sbr. mynd-
texta á bls. 254. Að vísu er forseta-
skrifstofan í Stjórnarráðinu. Hví er
engin samtenging milli myndanna á
bls. 122 og 294 ? T.d. sést á fyrri
myndinni bærinn, sem hvarf undir
hraunið 1973. En mál er að linni.
Að hér er um tímamótaverk að
ræða er engin spurning. Aðeins hefði
ýmislegt mátt betur takast, sem í
raun lá í augum uppi. Því skal í heild
fagnað þessari fyrstu tilraun ti! að
skrá íslandssöguna út frá nýjum
sjónarmiðum.
S.H.Þ.
Auðvitað þarf lögreglan að sinna
lögbrotum þegar um þau er að ræða.
Hér virðist hún vera að ógna og láta
vita af sér svo menn haldi sig á mott-
unni.
í Noregi verður maður ekkert var
við lögreglu enda málin betur rekin
þar og löggæslan ódýrari.
Það er von manna að á þessu verði
breyting til batnaðar en ekki til hins
verra.
E.t.v. og sennilega hefði það einnig
mikinn sparnað í för með sér.
I Hagvangskönnun á dögunum
kom fram að lögreglan er óvinsælust
á f slandi af ö! I um Norðurlöndunum.
LÖGREGLAN Á AD
LÁTASEMMINNST
Á SÉR BERA