Tíminn - 31.01.1988, Blaðsíða 12

12 Tíminn
Sunnudagur 31. janúar 1988
Árið 1934 voru lík tveggja frægra óbótamanna grafin upp og jörðuð í
SAMSTILLT í KÆRLEIKA OG
Þann 21. júní 1934 mátti sjá dálítinn hóp manna standa
uppi á þúst einni á lllugastöðum í Húnavatnssýslu og
drúpa höfði meðan hlýtt var andheitri bæn séra séra
Sigurðar Jóhannssonar frá Hindisvík. í hópnum mátti
þekkja kunna innansveitarmenn og þar á meðal hús-
bóndann á lllugastöðum, Guðmund Arason. Fólk þetta
var hér komið að inna af höndum sérstætt verkefni -
verkefni, sem þeim hafði verið falið samkvæmt ósk „að
handan“.
Þau dularöfl sem borið höfðu fram óskina voru andar
þeirra ólánshjúa, Agnesar Magnúsdóttur og Friðriks
Sigurðssonar, en þau höfðu 104 árum áður unnið illvirki
á lllugastöðum - myrt Natan Ketilsson, húsbónda þar og
Pétur Jónsson, gestkomandi mann á bænum. Bæinn
brenndu þau hjúin í von um að geta leynt verkinu, en allt
komst upp og þau dæmd til dauða.
Á grasi vöxnum rústum bæjarins stóð nú þessi litli
hópur og bað fyrir ódæðismönnum, eins og þau höfðu
farið fram á þegar þau vitruðust þráfaldlega konu í
Reykjavík, sem gædd var miðilshæfileikum. Þau höfðu
líka óskað eftir að verða grafin í vígðum reit og fjórum
dögum áður en fyrirbænin var á lllugastöðum, þann 17.
júní, hafði séra Sigurður jarðsungið þau að Tjörn á
Vatnsnesi.
Áður en athöfninni lýkur flytur Guðmundur Arason á
lllugastöðum tölu. Það var einmitt forfaðir hans, Guð-
mundur Ketilsson, sem afhöfðaði þau Friðrik og Agnesi,
en hann var bróðir Natans þess er myrtur var. Þannig er
athöfnin í anda fullkominna sátt og fyrirgefningar - um
síðir.
Höftið hínna líflátnu sett á tvo stjaka
Frásögn úr fógetabók Húnavatnssýslu af aftöku Friðriks og Agnesar
Sagan um morð Natans Ketilssonar og afdrif morðingja
hans er svo kunn að vart er jjörf á að rifja hana hér upp. En
í sem skemmstu máli voru atvik þau að Friðrik Sigursson
sem bjó í Katadal og Agnes vinnukona Natans á III-
ugastöðum tóku sig saman um að myrða Natan í von um
að hreppa peninga er þau töldu hann eiga, en reyndust litlir
þegar til kom. í vitorði með þeim var sextán ára vinnukona
á lllugastöðum, Sigríður Guðmundsdóttir. Hún var einnig
dæmd til dauða, en refsingunni breytt í Brimarhólmsþrælk-
un. Þegar varð uppvíst um morðin, þótt þau brenndu bæinn
að lllugastöðum, í von um að geta leynt ódæðinu. Aftaka
þeirra varð hin síðasta sem fram fór á Islandi.
Gleggst hefur Brynjólfur Jónsson frá Minna Núpi ritað um
þessa atburði. Við lýsingu hans og fleiri heimildir hefur
Guðbrandur Jónsson, prófessor, stuðst í frásögn sinni af
málinu. Þar er m.a. annars að finna lýsingu á aftökunni, eins
og hún er skrifuð í fógetabók Húnavatnssýslu og fer hún hér
á eftir, þar sem hún gæti lífgað upp á myndina af athöfnum
Guðmundar Hofdal og Magnúsar á Sveinsstöðum 1934.
„Ár 1830, hinn 12. janúar, var hinn
reglulegi dómari og fógeti í Húnavatns-
sýslu, Blöndahl sýslumaður, ásamt
undirrituðum tilkvöddum vottum,
staddur á þar til áður ákveðnum aftöku-
stað í svonefndu Þingi, á leiti nokkru í
námunda við eyðijörðina Ranhóla, og
er þaðan víðsýni mikið í allar áttir. Á
leiti þessu hefur áður, í stað aftökupalls,
verið varpað upp moldarstétt ferstrend-
ri, og er hún átta álnir á hvcm veg; í
kringum em gerðar grindum með
staumm, sem reknir em í jörðina, og
em negldar slár á milli þeirra. Á
stéttinni em stokkur dreginn rauðu
klæði og hökuskarð í hann öðm megin.
Á þennan stað cm komnir stefndir 140
bændur úr næstu byggðum, og standa
þeir kringum aftökustaðinn í þrem
hringum. Þcgar allt var svo undirbúið,
las fógetinn á aftökustaðnum upp all-
ramildilegastan hasstaréttardóm, geng-
inn 25. júní f. á., í máli því, sem af hálfu
réttvísinnar var höfðað gegn banding-
junum Fnðnki Sigurðssyni frá Katadal,
Agnesi Magnúsdóttur og Sigríði
Guðmundsdóttur frá lllugastööum m.
fl., fyrir morð, brennu og þjófnað m.
m., og em þessir 3 menn dæmdir til að
hálshöggvast og höfuðin að setjast á
stjaka. Síðan var lesið upp allrahæst
bréf til amtmannsins yfir Norður- og
Austuramti íslandi frá 16. ágúst f. á.,
þcss efnis, að fyrmefndri Sigríði Guðm-
undsdóttursé allramildilegast gefin upp
líflátshegning sú, sem hún var dæmd í
með fýrmefndum hæstaréttardómi,
gegn því, að hún sé sett í vinnu undir
strangri gæzlu í tyftunarhúsinu í Kaup-
mannahöfn, en að því er snerti hina tvo
aðra dæmdu. Friðrik Sigurðsson og
Agnesi Magnúsdóttur, skuli hæstarétt-
ardómurinn óraskaður standa. Saka-
mennimir Friörik Sigurðsson og Agnes
Magnúsdóttir vom í dag lluttir úr
varðhaldinu á aftökustaðinn, og fylgdu
þeini á aftökustaðinn þeir prestamir
síra Magnús Ámason, síra Jóhann
Tómasson, síra Gísli Gíslason og síra
Þorvarður Jónsson aðstoðarprestur.
Sakamennimir höfðu óskað eftir því,
að hinir tveir síðamefndu öðmm frem-
ur byggju þá undir dauðann. Eftir að
presturinn (Jóhann) Tómasson hafði
lokið áminningarræðu sinni til saka-
mannsins Friðriks Sigurðssonar, var
höfuð hans tekið af með einu axar-
höggi. Gjörði það bóndinn Guðmund-
ur Kctilsson, sem til þess var af amtinu
skipaður böðull, og framdi hann þetta
verk, sem honum var falið, með hand-
lægni og ódeigum huga. Sakamaðurinn
Agnes Magnúsdóttir, sem meðan á
[x;ssu stóð hafði verið geymd á afvikn-
um stað, þar sem hún ekki gat séð til
aftökustaðarins, var því næst sótt, og
eftir að aðstoðarpresturinn séra Þor-
varður Jónsson áður tilhlýðilega hafði
búið hana undir dauðann, var höfðu
hennar líka afhöggvið af sama böðli og
með sömu lægni og þcirri, er að framan
getur. Höfuð hinna líflátnu vom því
næst sett á tvo stjaka, sem reistir höfðu
verið í því skyni á aftökustaðnum, en
líkin látin í tvær kistur úr ófituðum
fjölum og jörðuð á aftökustaðnum af
nokkmm áður þar til kvöddum
mönnum. Meðan á gerðinni stóð, ffá
því hún hófst og þar til henni lauk, var
tilhlýðileg kyrrð og regla, og lauk henni
með stuttri ræðu prestsins síra Magnús-
ar Ámasonar til þeirra, sem við vom.
Actum ut supra.1)
Blöndahl, R. Olsen, Á. Ámason.“
Er ljóst af fýrirkomulagi högg-
stokksins, eins og því er lýst í fógeta-
gerðinni, að fangamir hljóta að hafa
lagzt endilangir á jafnsléttu til þess að
geta komið hálsinum á hann og hök-
unni í skarðið, en víðast hvar annars-
staðar var siður, að höggstokkurinn
væri mjaðmhár, og að sakamennimir
krypu við hann. Notaði böðullinn þá
stuttskefta öxi til öryggis um það, að
MTTUR GUÐMUNDAR HOFDAL
Hin skyggna kona í Reykjavík
náði sambandi við annan heim eink-
um með því móti að hún skrifaði'
niður orð og setningar sem voru
henni ósjálfráð. Á blaðinu höfðu nú
birst bænir Agnesar og Friðriks og
það svo oft og af þeim bænarhita aö
loks hlaut hún að koma þessu á
framfæri við flciri. 'Og sá maður var
innan seilingar, sem ekki lét sitja við
9>rðin tóm. Hann hét Guðmundur
Hofdal Sigurjónsson. Hélt hann á
fund Páls Einarssonar, hæstaréttar-
dómara, sem var víðsýnn í andlegum
efnum og fékk hann tii að leita leyfis
biskups fyrir uppgrefti Agnesar og
Friðriks og jarðsetningar í vígðum
reit. Varð biskup vcl við þessari
málaleitan og tók Guðmundur
Hofdal að sér að annast undirbúning
og sjálfa framkvæmdina.
Mikill áhugi var á málinu meðal
íslenskra spiritista og var þar fremst-
ur í flokki Grétar Fells, rithöfundur.
Lagði hann Hofdal liðsinni og fékk
leyfi hans til þess að birta í lesbók
Morgunblaösins í dcsember 1934
dagbókarbrot úr norðurförinni.
Frásögn Guðmundar Hofdal er ná-
kvæm og böðuð þvt andlega ljósi
sem andatrúarfólk sá yfir atburðum
sem þessum og verður ekki fundin
betri lýsing á þvf er fram fór. Því
látum við nú dagbók Guðmundar
taka við, en hún hefst þann 13. júnf
1934, er hann heldur norður:
„13. júnt 1934.
Síðdegis í dag var sú ákvörðun
tekin, að ég legði af stað
snemma í fyrramálið norður í
llúnavatnssýslu. Tilgangur far-
arinnar er sá, að leita að dys
þeirra Agnesar Magnúsdóttur
og Friðriks Sigurðssonar er tekin
voru aflífi í Vatnsdalshólum 12.
janúar 1830, vegna morðs á
Natani Ketilssyni, og grafa upp
líkamsleifar þeirra til endur-
greftrunar í vígða mold.
Tildrög þessa máls eru þau,
að því er ég bezt veit, að Agnes
og Friðrik hafa sjálf, í gegnuni
ósjálfráða skrift, óskað, ásamt
mörgu fleira, eftir uppgreftrun
beina sinna og jarðsynging
þeirra í kirkjugarði Tjarnar-
kirkju á Vatnsnesi.
Vegna þeirrar óraleiðar, sem
er frá Vatnsdalshólum tii Tjarn-
arkirkju og þar sem höfuð þeirra
Agnesar og Friðriks, voru grafin
í Þingeyrarkirkjugarði, sem er
skammt frá hólunum, þótti mér
æskilegra að beinin yrði jarð-
sungin, ef þau fyndust, að Þing-
eyrum. Bað ég því miðilinn í
dag, er mér var falin norðurför-
in, að leita ieyfis Agnesar og
Friðriks fyrir þeirri breytingu.
Tók miðillinn því vel og bauð
mér aö vera viðstaddan skrift
sína í kvöld. Það gat ég því-
miður ekki vegna anna, en kom
hinsvegar til viðtals við hann að
skriftinni lokinni. Fékk ég þá aö
vita að þau Agnes og Friðrik
héldu fast við þá ósk sína að
jarðsyngingin færi fram aðTjörn
og séra Sigurður Jóhannesson
frá Hindisvík gerði prestverkin.
Þau höfðu sagt það vera rangt
að höfuð þeirra hefðu veri’ð
flutt , í Þingeyrarkirkjugarð:
„Gæðakonan góða" - Þingeyr-
arprestkonan - hafði aö vfsu
falið vinnumanni sínum að gera
svo, nóttina cftir aftökuna, en
hann svikist um það, án þess þó
nokkurn tíma yrði uppvíst, og
hefði hann tekiö það leyndarmál
með sér í gröfina. Vinnumaður-
inn hefði farið til aftökustaðar-
ins þá um nóttina, eins og til
stóð tekið höfuðin niður, en í
stað þess að fara með þau til
Þingeyra og grafa þau þar á
laun, eins og hann hafði lofað
prestkonunni að gera, gróf hann
þau: „sem svarar feti norðán við
dysina. þar er malarbornara".
Fyrir nokkru síðan hafði Agnes
vísað all nákvæmlega á dysina
og meðal annars með þeásum
orðum: „Það er í hásumars-sól-
setursátt, séð frá aftökupallinum
og skammt frá honum1-.
í sögu Nathans Ketilssonar og
Skáld-Rósu. eftir Brynjólf Jóns-
son frá Minna-Núpi, er ég hefi
nú fyrir framan mig, segir svo á
blaðsíöu 123, eftir að aftökunni
hefir verið lýst: „Líkin voru lögð
í kistur og grafin þar skammt
frá, en höfuðin sett á stengur,
því svo var ákveðið í dómnum“.
Aðrar upplýsingar uin afstöðu
dysjarinnar, er ekki þar að hafa
og verð ég því að hlíta leiðsögu
höggið hitti þegar rétt og tæki af í einu.
Með háttum þeim, sem hafðir voru í
Vatnsdalshólum, hlaut böðullinn, ef
hann stóð uppréttir við verk sitt, og
annað er lítt hugsanlegt að hann hafði
gert, að hafa notað langskefta öxi, en
það dregur mjög úr örygginu að vel
takist og í einu höggi. En að vitni
fógetaréttarins hefur þetta, ef svo mætti
setja, blessazt prýðilega fyrir Guð-
mundi Ketilssyni.
Það virðist nú yfirhöfuð vera uppi sú
alda, að það þurit að endurjarða utan
garðs grafna atbrotamenn fyrri alda í
vígðum reit. Árið 1934 voru leifar
þeirra Agnesar og Friðriks eftir draum-
um og að tilhlutan einhverra auðtrúar-
jöfra grafnar upp í Vatnsdalshólum og
jarðaðar á ný í Tjamarkirkjugarði með
yfirsöng. Var uppgröfturinn ffaminn
mjög sóðalega af ótýndum mönnum, á
íhlutunar forminjavörzlunnar. fundust
um leið nokkrar látúnsmyllur, sem
verið höfðu á upphlut Agnesar, er
sýna, að líkin hafa verið grafin í öllum
fötum.
Nú er þetta allt löngu liðið og leifar
atburðarins eru engar, nema hvað
höggstokkurinn og öxin em geymd í
Þjóðominjasafninu. ímugustur sá, sem
menn höfðu á henni forðum, er nú
horfinn, því það er eitt helzta gaman
gesta í safninu, að snerta á henni og
taka hana upp, er gæzlumenn vinda sér
frá. Svona er allt breytingunum undir-
orpið.
Agnesar, þegar til ieitarinnar
kemur.
Agnes hafði látið þess getið í
kvöld, t sambandi við frásögnina
um höfuðin, að vinnumaöurinn
hefði ekki tekið sitt höfuð upp
af stönginni, heldur brotið hana,
skilið brotið eftir í höfðinu, og
að þar sé það enn. Þá hafði hún
gefið mér þctta ráð, ineðal ým-
issa annarra, viðvíkjandi
norðurförina: „Guðmundurá að
fá aðstoð Magnúsar gamla á
Sveinsstööum, þvi hann mun
reynast góður leitarmaður".
Hver þcssi Magnús er, eða hvort
hann er til, veit ég ekki.
„14. júní 1934.
Klukkan er 8 að niorgni. Ég
er lerðbúinn til norðurfararinn-
ar og býð óstundvísra förunauta,
er ætla til Akureyrar.
Það er andvöku-hugleiðingar
næturinnar er nú rvðja sér til
rúms.á pappírinn. Ókvfðinn um
erindislokin tókst ég á hendur í
gær þetta fyrirhugaða ferðalag,
því ég haföi fengið að kynnast
starfshætti miðilsins og því er