Tíminn - 26.11.1988, Blaðsíða 16

16 Tíminn 1 POOt t'' c ’ Laugardagur 26. november 1988

lllllllllllllllllllll AÐ UTAN llll llllllllllllllllllllllllllllllllllllllll llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllUlllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
Ureltar kreddur kommúnism-
ans eru Gorbatsjov fjötur um f ót
Allra augu beinast að Sovétríkjunum og þeirri umbótastefnu
sem Gorbatsjov er að gera tilraun til að koma á þar. Það er
fylgst af miklum áhuga með því sem er að gerast í
Eystrasaltslöndunum þessa dagana og víðar í Austur-Evrópu
og almenningur á Vesturlöndum veltir fyrir sér hvort
Gorbatsjov takist að hafa það taumhald á þróuninni sem hann
ætlar sér, eða hvort allt fer úr böndunum. I grein í The Sunday
Times nýlega bendir Angus Roxburgh á ýms Ijón sem eru í
vegi perestrojku Gorbatsjovs, en þyngsti drösullinn sem hann
dregur er og verður úreltur hugmyndaheimur kommúnism-
ans, sem til varð löngu fyrir daga tölva, geimhnatta og
kjarnorku. Við grípum niður í greinina á stöku stað.
Heimur Karls Marx
er hruninn
Því sem næst allur kommúnista-
heimurinn er í uppnámi. Karl Marx
myndi lítið kannast við sína eigin
veröld frá 19. öldinni eða þá komm-
únistaframtíð sem hann sá fyrir sér.
Þó hafa allar byltingar, endurskoð-
unarumbætur, glæpir og félagslegar
tilraunir verið gerðar í hans nafni.
Kommúnistaríkin í heiminum eru
ekki nema 17, en þar býr þriðjungur
þess mannfjölda sem byggir jörðina
og u.þ.b. 40% iðnaðarframleiðsl-
unnar koma frá þeim. í öllum þess-
um ríkjum eiga sér nú stað breyting-
ar, sums staðar hægfara en annars
staðar hraðar og stórbrotnar. Öll
ríkin eru í kreppu, í mismiklum
mæli þó.
Nú stendur yfir tilraun í uppruna-
legu „ríki verkamanna", Sovétríkj-
unum, þar sem gamlar hugmyndir
sem hafa verið reyndar í öðrum
löndum (og í sumum tilfellum for-
dæmdar í Moskvu) eru nú kynbættar
með nýjum hugmyndum, sem lang-
oftast eiga uppruna sinn í huga
Míkhaíls Gorbatsjovs.
Hann gerir sér vonir um að þessi
kynblendingur reynist fyrirmynd fyr-
ir heimsbyggðina alla. Og nú er
spumingin: Mun það sem út úr
þessu kemur minna eitthvað á sósíal-
isma?
Moskva er ekki lengur nafli
kommúniska alheimsins. Kína,
Júgöslavía og Albanía hafa löngu
fært sig yfir á aðrar sporbrautir.
Kínverjar beita eigin aðdráttarafli á
geimhnettina í Austurlöndum fjær.
M.a.s. Austur-Evrópumenn
hrökkva ekki lengur í kút þegar
Kremlverjar sveifla svipunni. Það
má reyndar segja að Gorbatsjov hafi
enn sem komið er stungið svipunni
undir stól, þó að hann vildi gjarna
sjá Austur- Evrópumennina
hrökkva í kút.
Nú viðtekin skoðun að
gamla fyrirmyndin hafi
gengið sér til húðar
Um nær alla þessa tvístruðu
kommúnistablokk er hins vegar orð-
in viðtekin skoðun að gamla „fyrir-
myndin“ hafi gengið sér til húðar.
Einu undantekningarnar eru Alban-
ía, þar sem Stalín er enn í hávegum
hafður og einkabílar og skegg eru
enn útlæg gerð, og Norður-Kórea
sem lýtur dýrkuninni á Kim II-Sung
forseta og hinni sérkennilegu heim-
speki hans.
f næstum öllum öðrum kommún-
istaríkjum getum við fylgst með því
þegar smám saman er verið að rífa
niður kerfið sem loks tók á sig lögun
undir stjórn Stalíns og hefur haldist
því sem næst óbreytt, með aðeins
minni háttar breytingum.
Það sem Rússar einu sinni lýstu
sem „raunverulegum sósíalisma“ var
sambland af kenningum Karls Marx
með lagi af alls kyns afskræmingum
og viðaukum, sem í sumum tilfellum
eiga rætur að rekja til eðlis Rúss-
lands sjálfs en miklu fleiri tilfellum
vegna arfsins frá alræðisstjórn
Stalíns.
Djarfasta afrek Gorbatsjovs til
þessa dags er að hafa viðurkennt að
ríkið sem hann tók við fyrir þrem og
hálfu ári var enn að stofni til eins og
á valdadögum Stalíns og þess vegna
dugðu engin vettlingatök heldur
niðurrif, smám saman, og síðan ný
uppbygging (perestrojka). Hans ætl-
un er sú að nýbyggingin verði sósía-
lisk en alls ekki stalinísk.
Tilraun Krústjoffs réði
aðeins niðurlögum
ógnarstefnunnar
Krústjoff gerði tilraun til að losa
Sovétríkin undan ofurvaldi stalín-
ismans, en hann lét öll grundvallar-
trúaratriði sósíalismans óhreyfð.
Það eina sem honum tókst í rauninni
var að taka fyrir ofríkið og skelfing-
una sem lögreglan hafði beitt. Það
leiddi aftur af sér stutt tímabil þar
sem listum leyfðist takmarkað frelsi.
Skömmu eftir að Krústjoff var steypt
af valdastóli og Leonid Brésnjef tók
við 1964 færðust ofsóknir gegn
andófsrithöfundum í aukana og jafn-
framt voru hafðir í frammi tilburðir
til að endurreisa stalínismann.
. Þrátt fyrir að perestrojkan sé ekki
alltaf sjálfri sér samkvæm og í henni
sé að finna ýmsar gloppur er hún
engu að síður fyrsta tilraunin í heimi
sósíalista til að afmá áhrif Stalíns,
ekki bara með því að svipta hulunni
Gamla blekkingin að áróður einn og
sér geti skapað hinn „nýja Sovét-
mann“ er úr sér gengin og enginn trúir
henni lengur.
af ógnarstefnu einræðisherrans og
endurreisa fjölmörg fórnarlömb
hans, heldur líka með því að koma
fram með nýja fyrirmynd.
„Arfleifð Leníns“
Af hugmyndafræðilegum ástæð-
um heldur Gorbatsjov því fram að
hér sé um að ræða afturhvarf til
Leníns, eðaöllu heldur til hugmynda
Leníns rétt fyrir dauða hans. En
hann heldur því líka fram að ekki
eigi að apa eftir arfleifð Leníns
hugsunarlaust, heldur eigi að vinna
úr þeim „á skapandi hátt“, og sú
uppskrift gefur honum meira og
minna frjálsar hendur.
Sú gamla blekking að áróður einn
og sér geti skapað „nýja Sovétmann-
inn“ hefur orðið að víkja fyrir raun-
særri viðurkenningu á því að félags-
legir og efnahagslegir þættir skipti
meira máli. Vandamál sem áttu ekki
að vera til í sósíalisku kerfi, s.s.
eiturlyfjafíkn, vændi, spilling í maf-
íustíl, eru nú til opinberrar umræðu.
í stað lögregluríkisins á nú að
koma ríki „byggt á lögum". Ekki
verður lengur litið á andóf sem glæp.
Ekki er lengur farið eftir nafnlausum
uppljóstrunum, sem var gert þar til
fyrir einu ári. Þeir sem sæta ákærum
verða álitnir saklausir þar til sekt
þeirra sannast.
Breytingar til mannlegra
þjóðfélags - en ekki
vestrænt lýðræði
{ fáum orðurn er tiigangur umbót-
anna að breyta þjóðfélaginu í það að
verða mannlegra og við það afsalar
flokkurinn sér miklu af völdum sín-
um til ríkisins, ríkið afhendir marga
starfsemi sína einstaklingum og
óháðum hópum, og félagsleg samtök
halda aftur af aðgerðum ríkisvalds-
ins.
Myndin af fyrirmynd Gorbatsjovs
að sósíalisma væri hins vegar ekki
fullkomin ef ekki væri minnst á þau
atriði sem áfram munu greina það
frá hinunt ýmsu vestrænu módelum.
í fyrsta lagi sér Gorbatsjov ekki
fyrir sér margflokka ríki, fjölræði að
vísu, í formi óháðra hópa, en ekki
sem andstöðu við Kommúnista-
flokkinn og aðeins „til hagsmuna
sósíalismanum". Þetta er skýringin
á því hvers vegna fjöldahreyfingar,
eins og alþýðuhreyfingarnar í
Eystrasaltslýðveldunum eru um-
bornar og jafnvel hvattar áfram, þar
sem aftur á móti Lýðræðissambands-
flokkurinn, sern krefst vestræns
forms á fjölhyggju, er það ekki.
Utgáfa Gorbatsjovs af sósíalisma