Tíminn - 16.12.1988, Blaðsíða 14

14 Tíminn
JÓLABLAÐ
Ein á forseta-
vakt-Dagarí
lífi Vigdísar
Finnbogadóttur
eftir Steinunni
Sigurðardóttur
Iðunn hefur gefið út bókina Ein
á forsetavakt - Dagar í lífi
Vigdísar Finnbogadóttur eftir
Steinunni Sigurðardóttur
rithöfund, en hún er löngu
þjóðkunn fyrir verk sín,
skáldsöguna „Tímaþjófurinn“,
ljóðabækur, smásögur og
sj ónvarp sleikrit.
Ein á forsetavakt er heillandi
lýsing Steinunnar Sigurðardóttur
á lífi og störfum Vigdisar
Finnbogadóttur forseta. Með
næmri athygli og innsæi bregður
hún upp litríkri mynd og sýnir hið
flókna svið sem forseti Islands
þarf að sinna. Ekki er þó um
samfelldan tima að ræða því
höfundur fylgist meðal annars
með ferðum forseta innanlands
sem erlendis á ýmsum árstímum,
daglegum skyldum hennar og
fristundum.
Eina á forsetavakt er
persónuleg bók, þar sem Steinunn
skyggnist undir yfirborðið og
veítir fyrir sér hver Vigdís
Finnbogadóttir raunverulega er
og hvemig forseta við höfum
eignast í henni. Lesendur fá að
skyggnast inn í hugarheim
forseta sins, og fræðast um
hvemig er að gegna því viðkvæma
og vandasama hlutverki að vera
ein á forsetavakt.
Örkin hans
Nonna
eftir Brian Pilkington
Iðunn hefur gefið út nýja
barnabók eftir Brian Pilkington og
heitir hún örkin hans Nonna.
Hann hefur myndskreytt fjölda
bama- og unglingabóka, m.a.
Ástarsögu úr fjöllunum eftir
Guðrúnu Helgadóttur, bækumar
um Elías eftir Auði Haralds og
margar fleiri, svo hann er
lesendum að góðu kunnur. En að
þessu sinni sér Brian Pilkington
ekki einungis um
myndskreytingu, hann er
jafnframt höfundur sögutextans.
Hér segir frá Nonna sem er
hræddur um að brátt fari að rigna
— hellirigna - og honum finnst
vissara að smiða sér örk eins og
Nói forðum, úr öllu timbrinu sem
hann hefur safnað saman. Þangað
ætlar hann að safna dýmm, helst
tveimur af hverri tegund. En það
hefur margt breyst síðan á tímum
Nóa og flest fer öðmvísi en ætlað
er. En Nonni er ráðagóður og
auðvitað leysir hann vandann á
hinn forvitnilegasta hátt.
Bókin vakti mikla athygli á
bókasýningu í Bologna á Ítalíu
síðasthðið vor og kemur fljótlega
út í Bretlandi, Færeyjum, Svíþjóð
og Þýskalandi, einnig stendur til
að gefa hana út í Bandaríkjunum.
Prentun bókarinnar á viðkomandi
tungumálum fer fram í
Prentsmiðjunni Odda hf. og er það
í fyrsta skipti sem samprent á svo
stóm upplagi fer fram héílendis.
Ólafur Jóhann Ólafsson.
Markaðstorg
guðanna
Vaka-Helgafell hefur gefið út
fyrstu skáldsögu Ólafs Jóhanns
Olafssonar: Markaðstorg
guðanna. Bókin er um 256 síður að
stærð og skiptist verkið í fimm
þætti.
1 umfjöllun um Markaðstorg
guðanna á bókarkápu segir að
þetta sé margræð skáldsaga og
Ustavel fléttuð. Á yfirborðinu
birtist spennandi söguþráður og
nái strax athygli lesandans, en í
stílnum felist galdur sem verði
þess valdandi að efnið risti mun
dýpra en virðist í fyrstu.
Viðfangsefni Ólafs Jóhanns
Ólafssonar sé í raun ekki sjálf
atburðarásin, heldur viðbrögð
aðalpersónu sögunnar, Friðriks
Jónssonar, við þeim aðstæðum
sem skapast, — uppgjör hans við
sjálfan sig og umhverfi sitt.
Sögusvið bókarinnar
Markaðstorg guðanna er víðara
en almennt gerist í íslenskum
skáldsögum síðari ára: ísland,
Bandarikin og Japan. Efnið er
jafnframtmargþætt: Fjölskyldulíf,
alþjóðaviðskipti, mannleg
samskipti, reynsla og freistingar í
firrtum, síminnkandi heimi.
1 forlagskynningu á bókarkápu
segir meðal annars: Hvað skiptir
máli í lífinu? Hvers virði eru
siðalögmál? Eiga menn að vera
sjálfum sér trúir? Þessar og aðrar
keimlíkar spurningar vakna við
lestur bókarinnar Markaðstorg
guðanna. Þeir eiga erindi við
okkur. Friðrik Jónsson er einn úr
okkar hópi, íslendingur, en
jafnframt táknmynd
nútimamannsins.
Ólafur Jóhann Ólafsson er
Reykvíkingur, 26 ára að aldri, en
hefur verið búsettur í
Bandarikjunum undanfarin ár þar
sem hann starfar sem
framkvæmdastjóri hjá
stórfyrirtækinu Sony. Ólafur
Jóhann sendi frá sér fyrstu bók
sína fyrir tveimur árum og voru
það smásögur, Níu lyklar. Sú bók
hlaut einstaklega góða dóma og
þótti gagnrýnendum flest benda
til þess að þar væri á ferð
upprennandi höfundur. Að mati
ýmissa bókmenntamanna tekur
Ólafur Jóhann nú af öll tvimæli um
að með Markaðstorgi guðanna
skipar hann sér í framvarðasveit
íslenskra rithöfunda.
Bókin Markaðstorg guðanna er
prentuð og bundin í
Prentsmiðjunni Odda hf. Hún
kostar 2.480 krónur með
söluskatti.
Sjómenn og
sauðabændur
eftir Tryggva Emilsson
Út er komin hjá Máli og
menningu bókin Sjómenn og
sauðabændur eftir Tryggva
Emilsson. Bók þessi er í senn
ættarskrá og aldaspegill.
Höfundur rekur þær ættir sem að
honum standa og segir sögu
forfeðra sinna allt að þrjár aldir
aftur í tímann. Flestir voru þeir
sjómenn og sauðabændur og fær
lesandinn hér merka innsýn í
lífshætti alþýðufólks fyrr á tímum.
Fyrri hluti bókarinnar er að
mestu bundinn við norðursýslur
landsins, síðari hlutinn við Mýra-
og Borgarfjarðarsýslur. Tryggvi
rekur móðurætt föður sins til
Grímseyjar og er saga eyjarinnar
og þess fólks sem hana byggði
rakin í ítarlegum kafla. Fjölmargt
fólk kemur við sögu og
ættarskráin er þannig skrifuð að
jafnframt mannanöfnum og
ártölum er sagt frá landsháttum
og öðru því sem snertir daglegt líf
fólksins, svo sem ýmsum
fyrirbærum af völdum
náttúrunnar og ráðstöfunum
valdsmanna.
Trygcrvi Emilsson er fæddur árið
1902 og löngu þjóðkunnur fyrir
bækur sínar, einkum
æviminningarnar sem hófust með
Fátæku fólki.
Sjómenn og sauðabændur er
432 bls. að stærð, prentuð i
Prentstofu G. Benediktssonar.
Bókfell sá um bókband.
Kápumynd gerði Guðjón
Ketilsson.
Nýunglingabók
- eftir Andrés Indriðason
Komin er út hjá Máli og
menningu ný unglingabók eftir
Andrés Indriðason. Bókin heitir
Ég veit hvað ég vil og er sjálfstætt
framhald bókarinnar Með
stjömur í augum.
Sif er í menntaskóla og nýbúin
að eignast bam með skólabróður
sínum, Amari. Þau em hætt
saman en ekki búin að gleyma
hvort öðm. Sagan fjallar um
hvemig menntaskólastúlkan
tekst á við ábyrgðina sem fylgir
móðurhlutverkinu, um vanda og
gleði sem takast á hjá hinni
einstæðu móður. Viðbrögð
pabbans skipta ekki síður máh,
tilfinningar hans, ást og
togstreita. Sagan er sögð frá
sjónarhóli tveggja til skiptis.
Bókin er 154 blaðsíður, unnin í
Prentsmiðjunni Odda en ljósmynd
á kápu var tekin í Frostfilm af Páh
Stefánssyni.
ÖLFOSSÁ
bakka Ölfossvatns og Ölfossá hafi
í upphafi einfaldlega veríð Ölfoss
og er ekki lengra að leita en til
Selfoss um að landsvæði hafi tekið
á sig slíkt nafn. Líklegra er þó að
einhverju hafi verið skeytt við
Ölfossnafnið og hafi nafn byggðar-
lagsins fremur verið Ölfosshreppur
í öndverðu, eins og hreppurinn
heitir raunar enn, enda var hrepps-
nafnið mjög áleitið á Suðurlandi
lengi vel og er enn.
íbúar byggðarlagsins á vestur-
bakkanum hafa haldið fast í nafnið
á ánni allt frá upptökum til ósa,
enda nafn byggðarlagsins af því
dregið. Úr Ölfusi séð er Ölfusá
beint framhald á Soginu, stefnan
er sú sama og má því sýnast að það
sé Hvítá sem fellur í Sogið-Ölfusá.
Þetta hefur þó enn frekar átt við
fyrr á öldum þegar jöklar vom
minni og Hvítá var minna vatnsfall
en hún er nú, þó að jafnan hafi hún
verið stærri en Sogið. Hins vegar
er líklegast að þeir sem bjuggu á
austurbakkanum hafi nefnt fljótið
Hvítá allt til ósa. Frá þeirra sjónar-
miði getur ekki hafa verið rökrétt
að skipta um nafn á fljótinu þó að
Ölfossá (Sogið) rynni í það, því að
Hvítá og núverandi Ölfusá hafa
verið eitt og sama vatnsfallið í
þeirra augum og vitund.
Þess vegna er líklegt að Ölfusá
hafi iengi heiti tveim nöfnum, Öl-
fossá og Hvítá, uns Ölfossámafnið
sigraði að lokum. í fljótu bragði
virðist að Hvítárnafnið væri sigur-
stranglegra. Áin er jafn hvít eftir
að Ölfossá (Sogið) fellur í hana og
hefur þannig á sér þetta meginein-
kenni Hvítár. Þá hefur Hvítá verið
meira vatnsfall en Ölfossá (Sogið),
þó að ekki hafi munað eins miklu
og nú. Hins vegar eru aðrir þættir
sem gera stöðu Ölfossárnafnsins
sterkara en Hvítárnafnsins og má
leiða að því líkur að þeir hafi
valdið mestu um að Ölfossámafnið
sigraði.
Þessir þættir hafa verið skipulag
byggðarinnar og umferðin. Vestan
Ölfossár er eitt byggðarlag, Ölfoss-
hreppur. Nafn byggðarinnar og
árinnar er samantengt þannig að
ekki verður sundurslitið. Sá sem á
leið yfir þveran Ölfosshrepp á
einnig leið að eða yfir Ölfossá.
Þannig verður vægi Ölfossnafnsins
tvöfalt. Fyrir austan þessi vötn em
mörg byggðarlög og aðeins eitt
þeirra, Hraungerðishreppur, á
lönd að þeim hluta fljótsins, sem
ber bæði nöfnin, Hvítá og Ölfossá.
í öðmm byggðarlögum austan
vatnanna er sambandið milli Hvít-
ár og Ölfossár ekki eins augljóst,
þannig að samantengdar nafngiftir
Ölfossá og Ölfosshreppur hafa
með tímans hjálp haft sterkari
stöðu til að ná yfirhöndinni.
Umferð á ferju yfir Ölfusá hefur
snemma orðið mikil. í máldaga
sem álitinn er vera frá því laust
eftir tólf hundruð em ákvæði um
að ferjumaður skuli vera við ána
frá miðjum morgni til miðaftans,
eða í níu klukkustundir á dag, alla
daga ársins í fæm veðri, nema á
páskadag, á kirkjudag og allra
heilagra messu. Þá var honum
skylt að ferja í þrjár nætur, þá er
mest var að gera, í fardögum og þá
er riðið var til þings. Af þessu má
ráða nokkuð um umferðina. Sá
fjöldi fólks, víða að kominn, sem
hefur farið Ölfusá á ferju, er jafn-
framt á leiðinni úr Ölfusi eða á
leiðinni í Ölfus og tengir saman
nafn byggðarlagsins og árinnar og
flytur vitneskjuna um það með sér
og dreifir um landið.
Samkvæmt þessum sama mál-
daga er ljóst að um tólf hundmð er
ferjan frá Kaldaðamesi, sem áður
hét Kallaðames, en það er austan
ár. En meðal þess sem ferjan á og
hefur til þess að standa undir
rekstri er jörðin Ferja, vestan ár.
Líklegt er að þessi ferja sé sett á
ána löngu fyrr og leiða má að því
líkur að í upphafi hafi aðsetur
hennar verið á vesturbakkanum,
Ölfusmegin. Kallaðarnes á austur-
bakkanum heitir væntanlega því
nafni af því að þarna var kallað á
ferju sem aðsetur hafði á vestur-
bakkanum. Ekki er óeðlilegt að
geta sér til um að bæjarnafnið
Ferja á vesturbakkanum hafi ein-
mitt orðið til vegna þess að þar var
aðsetur ferjunnar. Sé rétt til getið
um þetta hefur ferjumaðurinn ver-
ið þaðan úr sveit, þar sem Ölfossár-
nafnið var notað og hefur það
fremur orðið til þess að festa það
nafn í sessi. En ekki ræður það
úrslitum.
Breyttir tímar
- breytt nöfn
Tíminn vinnur verk sitt hægt og
hljóðlega. Smátt og smátt tekur
nafnið Ölfossá yfirhöndina og þá
heitir fljótið, sem á upptök sín í
Ölfossi í Ölfossvatni, einu nafni
til sjávar, Ölfossá. En tíminn
stendur ekki- kyrr og jafnframt
þessu er margt annað að gerast.
Það molnar úr bjargbrúninni, þar
sem Ölfoss fellur úr Ölfossvatni,
sem nú heitir ekki lengur Ölfoss-
vatn. Það hefur tekið nýtt nafn
vegna þess að skammt frá norður-
bakka þess hefur Alþingi verið sett
á fót, Þingvallavatn. Það molnar úr
bjargbrúninni og þar sem áður féll
reglulegur foss fram af brúninni
hefur nú myndast rauf. í stað þess
að falla fram af bjargbrúninni í
freyðandi fossi myndast nú hring-
iða ofan við raufina og vatnið
sogast niður í flúðina. Þar með er
Ölfoss að eilífu horfinn og í staðinn
komið Sog.
Þó að Ölfossá hafi frá upphafi
verið sama áin í augum þeirra sem
á vesturbakkanum bjuggu, frá
upptökum og allt til sjávar, var hún
engu að síður tvískipt. Annars
vegar var efri hluti árinnar, berg-
vatnsáin, og hins vegar neðri
hlutinn, jökulfljótið. Þessa tvo ár-
hluta var eðlilegt að aðgreina á
einhvem hátt með mismunandi
nöfnum, og nú fær efri hluti árinnar
nýtt nafn af nýju náttúrufyrirbæri,
héðan af heitir hann Sog. Og aftur
fær landið í kringum ána nafn af
ánni eins og fyrr, landið meðfram
ánni tekur nafnið Sog, eins og
Ölfoss eða Ölfosshreppur hafði
forðum tekið nafn af ánni. Enn
þann dag í dag förum við austur í
Sog, þó að það nafn eigi ekki
lengur við nákvæmlega afmarkað
landsvæði.
Ölfosshreppur náði frá Ölfoss-
vatni til ósa Ölfossár. En á sama
hátt og áin er tvískipt er landslagi
hreppsins þannig varið að fjöll
kljúfa hann nálega í tvennt. Aust-
ast þessara fjalla er Ingólfsfjall. í
gegnum fjallaskarð vestan Ingólfs-
fjalls varð alfaraleið milli sveitar-
hlutanna. Þetta skarð fékk heitið
Grafningur og var farinn Grafning-
ur úr suðurhluta sveitarinnar í
þann nyrðri og öfugt. En tíminn
heldur áfram að vinna og smátt og
smátt verður sú breyting að hætt er
að tala um að fara Grafning og þess
í stað heitir það að farið sé í
Grafning, þegar farið er í norður-
hluta sveitarinnar. Norðurhluti
sveitarinnar tekur nýtt nafn og
heitir héðan í frá Grafningur.
Löngu síðar er sveitinni formlega
skipt í tvennt og heitir þá Ölfus og
Grafningur.
Nú hafa mörg tengsl rofnað.
Ölfossvatn er ekki lengur til en
heitir nú Þingvallavatn. Ölfoss er
horfinn og þar sem hann áður var
heitir nú Sog. Áin, sem áður tók
nafn af Ölfossi, fær nú nafn sitt af
Soginu. Langt í burtu er ennþá til
vatnsfall sem heitir Ölfossá, án
allra tengsla við þau náttúrufyrir-
bæri og ömefni, sem áður skópu
því nafn. Langt í burtu er einnig
sveitin sem ber nú það kynlega
nafn Ölfoss, þar sem engan ölfoss
er að finna, og hefur týnt hrepps-
nafninu úr heiti sínu í daglegu tali,
eða hverju því öðm sem skeytt var
við ölfossvatnið. Sá sveitarhluti,
sem einn gat tengt sveitina við sitt
upprunalega nafn kallast nú Grafn-
ingur og er ekki í neinum nafn-
tengslum við það sem áður var.
Þegar svo er komið er hætta á að
nöfn fari að afbakast. Og það
gerist. Sveitin Ölfoss verður Ölfos,
Ölvos, Ölves og að lokum Ölfus og
nafnið verður hvorugkyns. Svipuð
örlög hlýtur Ölfossá og heitir nú
Ölfusá.