Tíminn - 01.04.1989, Page 1

SIÐUSTU Æ VINTYRI
ÓSTINDÍAFARANS
ÆvintýrineltuJónÓlafsson, Indíafara, einnig eftir aö til íslands kománý. Hérsegirfrá
afskiptum hans af Tyrkjaráninu, hjónabandsraunum, galdrafári Jóns þumlungs og fleiru
Á Alþinginu 1626 Ijúkast heldur en ekki upp
augu manna, þegar flokkur sá er frá Bessastöð-
um kemur ríður niður gjána. Er það ekki aðeins
að hér sjá menn í fyrsta skipti nýskipaðan
höfuðsmann landsins, Holgeir Rosenkranz,
heldur er í förinni víðförlasti Islendingurinn frá
því er Björn Jórsalafara leið- Jón Ólafsson,
Óstindíafara, sem verið hefur ellefu ár í förum.
Safnast háir sem lágir að þessum höfðingjum
sem nýlega komu samskipa til landsins, og
vekur Jón líklega mesta athygli. Hyggja fyrir-
menn landsins gott til glóðarinnar að hafa hann
í búð hjá sér næstu dægur og hlýða á ævintýri
hans, og þá ekki síst frá þeim fjarlæga stað,
Trankebar á Indlandi.
Jón er aðeins 33ja ára, en ber þó
glögg merki harðræðis þess er hann
hefur reynt í förum sínum. Hand-
leggurinn annar er honum nær ónýt-
ur eftir að byssa, sem hann var að
affýra, sprakk í loft upp í suðurlönd-
um. En höfuðið er í besta lagi og
hann sparar ekki lýsingarnar, þegar
þeir eru sestir að honum Ari í Ögri
og synir hans Björn og Þorleifur,
auk fjölda annarra merkismanna.
Þessar sögur á Jón eftir að rekja oft
næstu árin. Ekki fá þó allir á Alþingi
komist fyrir við fótskör Jóns, og því
kemur sér vel að um enn fleiri
nýlundu er að ræða á þinginu, sem
komin er frá Bessastöðum: Höfuðs-
maðurinn nýi hefur tekið með sér til
landsins apahjón, sem vekja mikla
athygli. Höfuðsmaðurinn segir þau
vera fólk úr suðurlöndum og kunni
Jón Ólafsson að skilja og tala mál
þeirra. Þau hjónin fylla menn lotn-
ingu og bóndi færir þessum ferða-
löngum tvenn pör af sokkum með
bukti og beygingum!
„Snorri Sturluson“
17. aldar
Jón Ólafsson hefur verið mjög „á
dagskrá" á sl. ári, en þó ekki fyrst og
fremst á fslandi. Danir hafa verið að
minnast fjögurra alda afmælis ríkis-
stjórnar Kristjáns 4. og gert samtíma
hans skil í máli og myndum og með
allra handa sýningum um allt ríki
sitt. Og þá verður ekki gengið fram
hjá Jóni Ólafssyni. Hann er merk-
asta heimild sem er að finna um
daglegt líf í Kaupmannahöfn á dög-
um konungsins sem byggði Sívala-
turn og Rósenborgarhöll. Lýsingar
hans af lífi á markaðstorgum, hátíð-
arhöldum, daglegum háttum varð-
liðsins við kóngshöllina og af venjum
um borð í herskipum og á Indíafar-
inu, finnast engar sambærilegar hjá
Dönum sjálfum. Því eru heilu kapít-
ularnir sóttir í Reisubók hans í
spánnýjum ritum um stjórnartíð
Kristjáns 4. Svo undarlegt sem það
er, þá verður grannþjóð á Norður-
löndum að sækja þýðingarmiklar
heimildir unt sögu sína í íslenskt rit,
og það rit sem skrifað er nær þrem
öldum eftir að Snorri Sturluson rit-
aði Heimskringlu sína! Þarna endur-
tekur sagan sig og má velta vöngum
yfir því. hvort þarna sé kominn hluti
skýringar á því að einmitt á þessu
afskekkta eylandi hneigðust menn
öðrum þjóðum fremur til að rita
miklar bækur á fyrri öldum.
í samantekt hér á eftir munum við
fjalla um ýmislegt sem á daga Jóns
Ólafssonar dreif á Islandi, eftir að
hann kom heirn úr förum. Ævintýrin
héldu áfram aðelta hann, líktogeru
örlög sumra manna.
Félaus maður
og örkumlaður
Jón kom til íslands úr sinni löngu
útvist skömmu fyrir Jónsmessu 1626.
Hann færði ekki mikinn veraldlegan
auð heim með sér. Góss hans hafði
orðið eftir um borð í Indíafarinu
„Perlunni“, sem hann munstraðist
af á frlandi og danska Austurindía-
félagið vildi honum engar bætur
greiða vegna þeirrar fötlunar sem
hann hafði orðið fyrir í þjónustu
þess. Það eina sem hann hafði á að
byggja voru þrjár jarðir á Höfða-
strönd, sem prinsinn, síðar Kristján
5., hafði fengið honum að léni í
þakkarskyni að skilnaði fyrir dygga
þjónustu og langa.
„En römm er sú taug sem rekka
dregur föðurtúna til,“ óg Jón vildi
ekki setjast að á jörðunum við
Húnaflóa. Hann var hluta sumars
með Birni Magnússyni á Bæ á
Rauðasandi, en hélt þaðan til æsku-
stöðva sinna við Álftafjörð við Djúp
að hitta vini sína og skyldmenni.
Varð það því úr að hann sleppti
þessum fjarlægu jörðum að tveimur
árum liðnum.
En þótt efni Jóns væru ekki mikil,
þá hafði hann alla tíð komið sér vel
við valdsnienn, hvort sem var á sjó
Gömul mynd af Súðavik við Alftafjörð vestra. Tröð, þar sem Jón bjó fyrstu hjúskaparárin, er svo að segja
nákvæmlega fyrir miðri myndinni, niðri við sjóinn. Snæfjallaströnd í baksýn.
eða landi. og raunar við hvcrn sem
var, og það létti honum lífsbarátt-
una. Ekki síst átti hann sér hauk í
horni þar scm var Ari sýslumaður í
Ögri, sem jafnan vildi greiða götu
hans og sjá til með honum. Enda
kom hann Ara oft að góðu gagni
vegna margvíslegrar reynslu sinnar,
þcgar erfið mál þörfnuðust úrlausnar
og greinum vér nú kunnasta dæmi
þess.
Kaptugarnir Húuk og Trille
Aðeins ári eftir að Jón kom á ný
til íslands urðu miklir atburðir úti
fyrir Vestfjörðum. Tvö ensk stríðs-
skip bar að strönd og var þeim ætlað
að vcra til verndar 150 enskum
fiskiskipum, sem þá voru hér við
veiðar.
En kaptugarnir á ensku stríðs-
skipunum, þeir Húuk ogTrille, voru
vakandi yfir fleiru en enskum fiski-
körlum. Frakkar voru rétt nýlega
komir í Spænska erfðastríðið sem
andstæðingar Englendinga og þeir
s'átu vitanlega um frönsk skip, sem
verða kynnu á vegi þeirra. Og úti
fyrir Vestfjörðum var einmitt franskt
skip við veiðar...
Við Látrabjarg hafði franskt hval-
veiðiskip náð góðum hval og lágu
þeir fyrir akkeri og bræddu spik
hvað af tók, þegar stríðsskipin bar
að. Skipstjóri hvalveiðiskipsins,
Domingo að nafni, hafði í fórum
sínum gamlan passa, gefinn út af
Kristjáni 4., sem veitti honum leyfi
til veiða í „straumum konungs" og
rak hann þetta plagg framan í þá
ensku. En þeir vildu ekkert mark á
plagginu taka vegna aldurs þess og
ætluðu að gera upptækt skipið og
hvalinn. En Domingo lét ekki að sér
hæða. Hann neitaði að hlýða skipun-
unt stríðsmannanna og snerist til
varnar gegn ofureflinu. Skutu þeir á
skipunum á hvalveiðidugguna, en
Domingo lét hífa hvalskrokkinn upp
með skipssíðunni, svo skotin lcntu í
hvalnum, en sköðuðu ckki skipið.
Þessi ójafna viðureign stóö í tvö
dægur, en þá fengu enskir tckið
hvalfangarann.
En það var hugur í frönskum enn.
Bróðir skipstjórans, Jóhanncs Suan
að nafni, stökk um borð í stærstu
slúffu skipsins mcð 18 annarra skip-
verja og reri hið hvatasta áleiðis til
lands. Englendingar skutu á eftir
þeim og drápu tvo mannanna og
löskuöu bátskelina. En bátsmenn
tróðu fötum sínum og fleiru í götin
og landi náðu þeir við Arnarnes í
ísafjarðardjúpi eftir eitt dægur.
Jóhannes Suan fór þegar til fundar
við Ara sýslumann í Ögri. Dvaldist
hann þar nokkra daga, cða þar til
ensku skipin komu inn á Djúp með
bróður hans og franska skipið. Var
þá slegið upp ráðstefnu allra málsað-
ila í Arnardai. Gátu menn ekki
orðið sammála um gildi passans og
Ari treysti sér ekki til að kvcða upp
úr um þctta. Því varð að ráði að
Jóhannes Suan riði til Bessastaða og
legði deiluna fyrir höfuðsmanninn.
Tók hann með sér tvo skipsmanna
sinna en Ari fékk honum til fylgdar
þann mann sem hann best treysti -
Jón Ólafsson Óstindíafara.
Undu allir vel þessari bráða-
birgðalausn og þeir Húuk og Trille
buöu öllum fundarmönnum til veislu
úti áskipunum. Þar var Jón Ólafsson
með. Má nærri geta hve glaður og
hissa hann varð er hann meðal
enskra fiskimanna, sem komu um
borð í stríðsskipið, hitti gamlan og
hærugráan skipstjóra, sem hann
þckkti óðara: Þetta var Isach
Brommet, cn með honum hafði Jón
siglt til Englands tólf árum fyrr. Hér
var þessi gamli sæúlfur þá enn kom-
inn og má dást að annarri eins seiglu.
Jón vakti athygli á skipinu með
málakunnáttu sinni, enda haföi liann
veriö hclsti túlkur í öllu þessu mála-
stappi. Þáði hann góðar gjafir af
kaptuga Trille í veislulok.
Tyrkir á Seilunni
Þeir Jóhannes Suan og Jón Ólafs-
son lögðu þcgar af stað suöur - og
rétt einu sinni var Jón kominn í för
á vit ævintýranna. Þeir voru nefni-
lega ekki komnir lcngra en í Borgar-
fjörð, þegar þeim bárust fregnir af
ræningjaskipum Tyrkja, sem farið
höföu mcð eldi og manndrápum um
Austfirði, Vestmannaeyjar og
Grindavík. Var mikill ótti í fólki og
ákölluöu menn Guö, hvarsem sendi-
mcnnirnir fóru.
Holgeir Rosenkranz tók sam-
ferðamanni sínum frá árinu áður
með kostum og kynjum. Hann
hlýddi að vísu á erindi Jóhannesar
Suan, en þótti miklu mcira til þess
koma að heyra af nálægð hinna
ensku stríðsskipa. Bað hann Jón
Ólafsson að hverfa hið skjótasta
vestur á ný, ná fundi kaptuganna, og
biðja þá að sigla suður og stugga við
tyrknesku vágestunum. Hann kvaðst
ekki geta skorið úr deilunni um gildi
passans sem Jóhannes Suan sýndi
honurn og kvað það mál verða að
úrskurðast frammi fyrir herraráði
konungs sjálfs. Skyldi Suan sigla til
Dannterkur og bera málið upp fyrir
konunginn þar. Lofaði hann að
greiða götu hans í hvívetna.