Tíminn - 01.04.1989, Qupperneq 5

Laugardagur 1. apríl 1989
15
HELGIN
ur sínar, og var það ekki síst Kristján
4. sem átti þátt í því. Þó voru
Þjóðverjar þarna á sveimi fram undir
1630, því þeir urðu ekki hraktir
burtu að fullu. En eftir þetta eru
Danir með verslun í Keflavík allar
götur frarn til 1919, þótt síðustu
dönsku kaupmennirnir, Duus fjöl-
skyldan, væri orðin íslensk að mestu
leyti síðustu ártugina.
Þetta er í stórum dráttum saga
danskrar verslunar í Keflavík. en
innan þessa ramma koma margar
verslanir og einstaklingar við sögu
og mig langar til þess að koma inn á
fáeina: Einokunarverslunin var' á
tímbilinu 1602 til 1787 og í lok
hennar býr í Keflavík danski kaup-
maðurinn Christian Adolf Jacobæus
en hann hafði keypt aðstöðu Kefla-
víkurverslunarinnar af konungi eða
umboðsmönnum konungsverslunar-
innar. Þetta gerist 1787 eða 1789 og
það er Jacobæus sem leggur grunn-
inn að þéttbýlismyndun í Keflavík.
Hann verslaði í vesturbænum,
skammt þaðan sem Dráttarbrautin
er nú og reisti þar hús til viðbótar við
gömlu, dönsku húsin. Meðal þessara
gömlu húsa var vandað timburhús,
sem faðir Jacobæusar, Holgeir, reisti
1766. Það er eitt fyrsta timburhús í
Keflavík sem vitað er um, og það
stóð allt til ársins 1965, er það var
rifið. Nei, þvf miður náði þessi
húsaverndunarbylgja síðari ára ekki
til þess, en þótt það væri illa farið,
þá hefði því verið bjargað, ef það
hefði fengið að standa í fimm ár til
viðbótar.
Frá 1787 og fram á fyrstu ár
nítjándu aldar er því að verða til
þorp í Keflavík, þótt íbúarnir væru
mjög fáir, aðeins nokkrir tugir fram-
an af. íbúafjöldinn fer svo smávax-
andi alla öldina og í lok hennar eru
íbúarnir tæplega þrjú hundruð. En
flestar verða verslanirnar á staðnum
um 1820 og eru þær þá fimm eða sex
á verslunarlóðinni, sem þó var ekki
stór. Þarna á meðal voru verslun
Jacobæusar. Knudtzon verslun (eign
Knudtzons þess, sem líka verslaði í
Hafnarfirði og Reykjavík), og versl-
un Hansens þess sem áður var á
Básendum. Annars komu margar
verslanir við sögu á þessum tíma,
því það voru umbrot í verslunarmál-
unum um þetta leyti. En eftir 1830
fer verslununi að fækka. Jacobæus
fór til Danmerkur um 1820 og tók þá
við sonur hans, Holgeir yngri. Versl-
aði hann í húsum föður síns til 1836,
er hann varð gjaldþrota. Fluttist
hann þá til Þórshafnar í Færeyjum
og vann að fiskverkun hjá dönsku
konungsversluninni þar. Þaðan flutt-
ist hann til Danmerkur og hef ég
ekki getað rakið feril fjölskyldunnar
lengra. Ég fór til Færeyja 1981 og
fann þar á bókasöfnum m.a. heim-
ildir um þessa dvöl Holgeirs þar.
Þarna var þá tímbili verslunar Jac-
obæusar í Keflavík lokið og voru
ýmsar minni verslanir þarna í stuttan
tíma. eða þar til Hans Pétur Duus
kaupir húsin árið 1848 og átti Duus
verslun eftir að verða þekktasta
verslunin í Keflavík.
Síðustu áratugi nítjándu aldar
voru þannig þrjár stórar aðalverslan-
ir á staðnum. Þar var unt að ræða
Knudtzons verslun og Duus verslun.
eins og áður segir, og loks Fischers
verslun. Fischersverslun kom þó
ekki til sögu fyrr en skömmu cftir
1880 og var hún til húsa þar sem
Sveinbjörn Ólafsson hafði rekið
verslun áður, eða frá 1850. Svein-
björn var hinn merkasti maður.
Hann var ættaður úr Njarðvíkutium
og var eiginlega brautryðjandi í
þilskipaútgerð frá Keflavík. Þá var
hann riðinn við ýmsar nýjungar í
veiðarfærum og margt annað, því
hann var meiri hugsjónamaður en
kaupmaður og varð gjaldþrota á
endanum. Sonur hans, Ríkharð, fór
í Reykjavíkurskóla og tók stúdents-
próf 1873 og varð fyrsti keflvíski
stúdentinn. Flann lærði til læknis og
settist að í Danmörku.
En Duus verslun varð langlífust
þessar þriggja. Duus fólkið seldi
eignirnar dönskum skrifstofumanni
árið 1919, sem aftur seldi þær Matt-
híasi Þórðarsyni að ári liðnu. Þá var
verslunin búin að kaupa upp hinar
verslanirnar tvær - Knudtzons versl-
un 1896 og Fischers verslun árið
1900 - og fylgdi þessum kaupunt
mikið land á gömlu verslunarlóð-
inni. Átti verslunin því mest allt land
undir húsum Keflvíkinga og var
þetta því orðið nokkurs konar
„stassion", eins og það er orðað í
Ljósvíkingi Laxness.
Útróðrastaðurinn
En Keflavík varð ekki sá mikli
útróðrastaður sem hún varð, fyrr en
eftir 1800 og verslunin hafði verið
gefin frjáls. Fram til þess tíma hafði
ekki verið svo mikið um það að
aðkomumenn hefðu komið til Kefla-
víkur að róa. Þess í stað fóru þeir í
verstöðvarnar í kring - í Garðinn,
Hafnir, Miðnes og í Njarðvíkur. í
Njarðvíkum var alltaf töluvert mikil
útgerð. En fljótlega eftir 1787 fer
verslunin sjálf að gera út, og koma
menn þá töluvert til Keflavíkur úr
nærsveitum og eins ofan af Mýrum.
Mýramenn og Borgfirðingar komu
mikið til Keflavíkur á 19. öld til þess
að róa og komu meira að segja oft á
sínum eigin bátum. Voru þá reistar
sjóbúðir á staðnum, eins og annars
staðar. Þetta varð svo aftur til þess
að margir þessara manna fluttu síðar
til Keflavíkur.
En ekki kom til greina að gera
þarna út þilskip vegna hafnleysis,
því höfnin er mjög opin frá náttúr-
íbúðir fyrir aldraða við Suðurgötu.
(I.josmst. SuAurnesja)
Duus hús í Keflavík. Gamla búðin til vinstri, þurrkhúsið til hægri.
(Tíniamynd G.E.)
til 1910, en þá strandaði hann við
Garðskaga og urðu það endalok
hans. En upp frá þessu má segja að
vélbátaútgerð sé komin á fullan
skrið og senn fjölgar bátunum.
Bætt hafnaraðstaða
Hafnaraðstaðan var þó alltaf
slæm, bryggjur litlar og bátarnir lágu
á Keflavík milli róðra, sem ekki gat
verið til frambúðar. Þurfti alltaf að
fara á milli báts og lands á baujubát-
um og þar lönduðu þeir við bryggju.
Aðalbryggjan var Miðbryggjan,
svonefnda, fram undan frystihúsinu
Keflavík hf. Hún var upphaflega úr
hlöðnu grjóti, eins og aðrar gamlar
kaupmannsbryggjur. í byrjun aldar-
innar hafði hún verið hlaðin upp úr
höggna grjóti og slegið utan með
timbri. Var farið að bæta við hana
og hækka hana upp úr 1920 og um
1930 er hún ein aðalbryggjan. En
1929 var byggð bryggja í svokölluð-
um Bás á Vatnsnesi og Grófar-
bryggja um svipað leyti, þar sem
Dráttarbrautin er nú. Voru þessar
bryggjur notaðar af vélbátunum þar
til hafnargerð á Vatnsnesi hefst um
1930. Á nýjum hafnargarði er svo
byrjað 1934 og var hann lengdur
smám saman næstu ár. Árið 1952
hafði hafnargarðurinn fengið þá
lengd sem hann nú hefur. En jafn-
hliða þessu fjölgar bátum í Keflavík
og þegar höfnin kemur við Vatnsnes-
ið 1931-1935 fara aðkomuvélbátar
að koma til Keflavíkur. Voru það
ekki síst bátar af Austfjörðum og af
Norðurlandi og komu þeir ár eftir
ár. Fór þeim sífjölgandi og um
1951-1952 eru þeir orðnir um 80 á
vertíðinni. Eftir þetta hélst svipaður
bátafjöldi fram undir 1960, en þá fer
ögn að draga úr þessu, enda fara
bátarnir þá stækkandi og stálbátarnir
koma til sögunnar.
Fyrsti stálbáturinn sem Keflvík-
ingar eignuðust var Geir KE 1. Þetta
var um 70 tonna bátur og kom hann
unnar hendi og skjól ekkert. Dýpi er
mikið úti fyrir, meðfram Hólmsbergi
og á Keflavík sjálfri og inn fyrir
Vatnsnes, á Vatnsnesvík og alla leið
inn í Njarðvík. Þar fer að grynnka
jafnt og þétt. Því komu ekki aðrir
bátar til greina en árabátar.
En 1907 er fyrsti vélbáturinn
keyptur til Keflavíkur og voru það
þrír menn sem að því stóðu. Bátur-
inn hét Karl Jensen og var hann
keyptur af Austfirðingum. Þessir
menn fluttu þó skömmu seinna frá
Keflavík og veit ég ekki hvað um
bátinn varð. En 1908 var stofnað
útgerðarfélagið Vfsir, og voru það
einir tuttugu menn sem voru hluthaf-
ar. Þeir keyptu 7-8 tonna bát frá
Danmörku, sem hét Júlíus, og var
hann lengi talinn fyrsti vélbáturinn í
Keflavík. En á Þjóðskjalasafni hafði
ég uppi á afsali vegna kaupanna á
Karli Jensen, sem sannar að hann
var sá fyrsti. Júlíus var svo gerður út
Sjúkrahúsbyggingin var fyrsta sameiginlega átak sveitarfélaganna.
(Tímamynd Sverrir)