Tíminn - 22.04.1989, Blaðsíða 1

22.-23. APRIL 1989
Hvarf Odds á Miklabæ
Maður hét Oddur
Gíslason...
Þar er þá fyrst til að taka að maður
hét Oddur og var Gíslason, sonur
Gísla Magnússonar, biskups á
Hólum. Sonur Odds hét enda Gísli
og var hann síðar prestur Reynistað-
arklausturskirkju og lést árið 1855.
Oddur Gíslason bjó fyrst í Skaga-
fjarðardölum ásamt ráðskonu þeirri
sem Solveig hét, eða þar til hann
vígðist til Miklabæjar og Silfrastaða
í Blönduhlíð. Þangað fór ráðskonan
með honum. Hún lagði ást á hann
og vildi eiga hann, en hann var
tregur til þess. Sagt er um Solveigu
að hún hafi verið „stillt og skikkan-
leg“ stúlka og bar hún harm sinn í
hljóði. Oddur kvæntist stúlku sem
Guðrún hét og var Solveig áfram
vinnukona hjá presti, þrátt fyrir
það.
Sjálfsmorð Solveigar
En nú var það einn daginn þegar
presturinn hafði farið af bæ að messa
i annexíu kirkju sinnar á Silfrastöð-
um að lesinn var húslestur að vanda
á Miklabæ. Að honum loknum tók
Solveig kistulykla sína og gekk ofan.
Skömmu síðar átti einn af vinnu-
mönnum leið út fyrir bæinn. Kom
hann að Solveigu skorinni á háls og
var henni að blæða út. En áður en
hún var jörðuð dreymdi prest að
Solveig kæmi til sín og bæði hann að
sjá til þess að hún hlyti leg í kirkju-
garði, þótt ekki hefði hún fengið að
njóta hans. Fór séra Oddur til Hóla
og bar málið undir Gísla biskup,
föður sinn. En biskupinn var siða-
vandur og fastheldinn á gamlar venj-
ur og aftók það með öllu. Var'
Soiveig því dysjuð utangarðs.
En nú tók séra Odd að dreyma
hana aftur og aftur og jafnan sagði
hún sömu orðin: „Fyrst ég fékk ekki
að leggjast í kirkjugarð, þá skaltu
ekki leggjast nær honum en ég.“
Hvarf séra Odds
Nú liðu fram stundir og allt fram
til ársins 1786, en þá þurfti prestur
enn að messa á Silfrastöðum. Hann
kom á heimleið við hjá Vigfúsi
Scheving, sýslumanni, sem þá bjó á
Víðivöllum. Þaðan var skammt að
Miklabæ, en þar sem komið var
þreifandi myrkur vildi sýslumaður-
inn látá fylgja prestinum heím. En
presturinn aftók það og lagði af stað.
Þetta sama kvöld, þegar fólk allt
var inni á Miklabæ, heyrði það að
komið var upp á baðstofuna og að
glugga, og heyrðist þá um leið sem
sá er kom hefði verið dreginn ofan
af veggnum eða rennt sér ofan af
honum. Kona prests var inni í búrinu
að skammta og varð þessa ekki vör.
En einhver í baðstofu sagði við
Gísla, son prests, sem þá var á
níunda ári: „Farðu fram, Gísli litli,
og taktu opinn bæinn, því hann faðir
þinn er kominn.“ Drengurinn fór,
en hann var svo myrkfælinn að hann
þorði ekki að fara alla leið og sneri
'aftur. Hann fór til móður sinnar og
líklega hefur heimafólkið talið sér
hafa misheyrst, því ekki var fengist
um þetta meir.
En morguninn eftir leist mönnum
ekki á blikuna. Sást þá hvar hestur-
inn prestsins stóð rétt hjá bænum og
var hann með beisli og var vettling-
um hans troðið undir hnakksessuna.
Sumir segja-að hjá baðstofugluggan-
í elstu prestsþjónustubók Miklabæjar sem til er á
Þjóðskjalasafni og nær yfir árin 1747 - 1784 er ferhyrnt
stykki klippt úr einu blaðinu við árið 1778. Ef að líkum
lætur hefur einmitt á þessum stað verið færður inn
dánardagur og nafn Solveigar nokkurrar, ráðskonu á
Miklabæ, sem öðlast hefur óbrotgjarna frægð í þjóðsög-
unni undir nafninu Miklabæjar Solveig. Ekki er gott að
vita hvað þeim hefur gengið til sem skar klausuna úr
prestsþjónustubókinni, en líklegt að þar hafi einhver
hjátrú legið að baki. Svo mikið er víst að ekki hefur þetta
orðið til þess að Solveig hafi fallið í gleymsku. Eini
árangurinn er sá að nú er föðurnafn hennar ekki vitað.
Sitthvað hefur þó verið rannsakað um sögu Solveigar
og þess manns sem hefur orðið hin aðalpersónan í
þessum kunna harmleik, séra Odds. Ber þar hæst
samantekt eftir Pál Erlendsson á Brúarlandi, sem hann
skrifaði 1846, og handrit eftir fræðaþulinn Gísla Kon-
ráðsson.. Hér á eftir fer sitthvað úr samantekt þessara
beggja, sem er ítarlegra en þjóðsagan og ber víða ekki
saman við hana, eins og hún er prentuð hjá Jóni
Árnasyni. Fyrst er það þá saga séra Páls:
um hafi hattur prests fundist. En
prestinn sjálfan var hvergi að sjá.
Leitin að séra Oddi
Nú var safnað mönnum og leitað
og leitað, en án árangurs. Fyrir
neðan bæinn á Miklabæ er vatnskíll,
sem nefndur hefur verið Gegnir.
Þarna var leitað með stöngum og
krókum, en ekkert fannst, en út í
Héraðsvötn hefði prestur ekki getað
komist vegna kílsins. Eftir langa og
mikla, en árangurslausa fyrirhöfn,
var leitinni hætt. Ekkjuna hafði
langað til að dys Solveigar væri
rofin, en það vildi sýslumaður ekki
leyfa, þar sem hann taldi slíkt bera
vott um hjátrú.
Hér lýkur efnislega frásögn Páls
Erlendssonar og hafði hann söguna
eftir manni þeim sem Vigfús sýslu-
maður hafði boðið séra Oddi til
fylgdar, en hann hét Jón Bjarnason.
Eftirmaður Odds á Miklabæ var séra
Pétur Pétursson og dreymdi hann
eitt sinn að séra Oddur kæmi til sín
og segði: „Sárt er það að sjá kunn-
ingja mína ríða og ganga svo nærri
mér, en geta ekki látið vita hvar ég
er.“
Frásögn Gísla
Konráðssonar
Sitthvað er ítarlegra í frásögn
Löngum hafa menn reynt að finna trúverðuga
skýringu á hvarfi séra Odds Gíslasonar á
Mikiabæ - en ekki haft erindi sem erfiði
Bærinn og nýja kirkjan að Mikla-
bæ.
Gísla Konráðssonar, en frásögn Páls
og tökum vér nú til við að rekja
hana:
Oddur prestur, sonur Gísla bisk-
ups Magnússonar á Hólum, var
vígður til Miklabæjar í Blönduhlíð
árið eftir Sandvorið svonefnda 1767.
Aukakirkja frá Miklabæ er Silfra-
staðir. Bjó hann fyrst ógiftur með
ráðskonu þeirri sem Solveig hét, og
var ættuð úr Fljótum. Er sagt að hún
væri rösk og kynni handiðnir, og enn
er það mælt að hún vildi ganga að
eiga prestinn. En séra Oddur kvænt-
ist 1777 og fékk Guðrúnar dóttur
Jóns prests Sveinssonar í Goðdöl-
um.
En er séra Oddur hafði fengið
Guðrúnar tók Solveig fásinnu mikla,
sem jafnan fór vaxandi. Var talið að
orsökin væri sú að hún fékk ekki
prestinn, en þó var hún áfram á vist
með honum. Þar kom að hafa varð
á henni strangar gætur og sjá um að
engin skaðleg áhöld væru nærri
henni, því hún leitaði eftir að farga
sér. Á Miklabæ var í vist tvitug
stúlka, Guðlaug Björnsdóttir að
nafni. Hún var systir séra Snorra
prests á Hjaltastöðum (en ekki
Snorra á Húsafelli, einsogíþjóðsög-
unni segir). Var henni falið að gæta
Solveigar og sváfu þær samán.
„Þar tóksthenni það...!“
Nú var það miðvikudag einn á
föstu, er prestur söng á Silfrastöð-
um, meðan lesið var á Miklabæ. að
- Solveig-bað- Gtrðlarugti- að lárra- sör*