Tíminn - 29.04.1989, Síða 7

Laugardagur 29. apríl 1989
Tíminn 7
Guðmundur J. Guðmundsson segir frá margbreytilegum hátíðisdögum
verkalýðshreyfingarinnar:
Minnst er maídaga
Við mæltum okkur mót seint að kvöldi. Guðmundur
hafði átt erfiðan dag, staðið í fundahöldum í fyrsta maí
nefnd um morguninn, verið í jarðarför um miðjan
daginn, farið þaðan aftur á fund í 1. maí nefnd og þaðan
á samningafund í karphúsið.
Guðmundur var þreyttur en hann og Elín kona hans
tóku elskulega á móti mér. Ég spurði Guðmund hvað
honum kæmi fyrst í hug þegar fyrsti maí væri nefndur:
„Vorið og fyrsti maí koma saman í
huga mér,“ sagði Guðmundur. „Dag-
urinn kveikir í manni á vissan hátt enda
hefur hugsjón hans líkast til náð
snemma til mín. Það má lesa ýmislegt
út úr fyrsta maí og mér finnst ég örvast
og fá hvatningu - verð baráttuglaðari.
Dagurinn hefur hins vegar verið að
þynnast út, því miður, og þátttaka í
undirbúningi, kröfugöngu og hátíða-
höldum hefur minnkað mjög frá því að
ég hóf að taka þátt í undirbúningi
dagsins. Þá er eins og áhersla á gömul
baráttumál hafi slaknað; hvers vegna
er til dæmis ekki lengur minnst á kröfu
sem höfð var uppi þegar fyrst var
haldið upp á daginn árið 1923?
Ég vildi gjarnan að hún yrði tekin
upp aftur, en hún var: „Óhæfa menn úr
embættum.“ Það var minn gamli skóla-
stjóri úr barnaskóla Hallgrímur Jóns-
son sem hélt ræðuna þennan dag og
með þessari kröfu var beinlínis verið að
ákæra valdamikla embættismenn sem
sátu yfir hlut stritandi fólks.
í þann tíð var ekkert BSRB og menn
stundu undan þessum miklu hrokafullu
embættismönnum og undiraldan hjá
fólkinu braust út í fámennri göngu,
enda ekki á færi nema kjarkmanna að
taka þátt í henni.
Það var síðan þessi hógværi barna-
kennari, alþýðuflokksmaður - jafnað-
armaður í góðri merkingu, sem löngum
aðvaraði mig um að fara með meiri gát
að hlutunum, hann hélt þessa fyrstu
fyrsta maí ræðu. Hann hafði uppi
kröfuna um óhæfa menn úr embættum.
Þetta líður mér aldrei úr minni og ég
skynja alltaf glöggt dýpt þessarar ræðu
hvert sinn sem ég les hana.
Ég kynntist fyrsta maí sem barn og
þá kölluðu börn þetta skrúðgöngu.
Mér var þá snarlega kennt að sú
nafngift jaðraði við guðlast, þetta var
kröfuganga.
Á árunum fyrir stríð minnist ég þess
hve göngurnar og hátíðahöldin voru
þróttmikil. Þá minnist ég ömurleika
kreppuáranna, angistarinnar,
skortsins, fátæktarinnar og mannlegrar
niðurlægingar.
Þrátt fyrir þetta var verkalýðshreyf-
ingin klofin pólitískt og verulegur hluti
vinnudeilna voru innbyrðis deilur
verkafólks, annars vegar innan Al-
þýðusambandsins og hins vegar utan
þess. Maður furðar sig á að verkafólk
skyldi ekki hafa borið gæfu til að
sameinast gegn atvinnuleysinu, en það
var auðvitað vegna þess hve mikil orka
fór í að berjast innbyrðis.
Allt þetta speglaðist í 1. maí hátíða-
höldunum, ætli það hafi ekki verið um
1936 eða sjö þegar ég var um tíu ára
aldur, að ungir jafnaðarmenn gengu í
bláum skyrtum með rauð bindi - mikil
fylking. Þá komu nasistar í brúnum
skyrtum að mig minnir með stór haka-
krossmerki á handleggnum. Þeirra
markmið var að kljúfa fyrsta maí
gönguna - ryðjast í gegn um hana
þvera. Þá varð slagur og þetta fannst
manni alveg dýrðlegt - að sjá tvo
nasista rotaða í rennusteininum og tvo
menn í bláum skyrtum sem blóðið
lagaði úr.
Reyndar er skrítið að ekki skyldu
hafa orðið meiri átök á þessum árum
því aldrei var um bein fjöldaátök,
heldur tusk milli ungra hraustra stráka
að ræða.
Ég minnist líka funda kommúnista -
ungherjarnir klæddust ljósbrúnum
skyrtum og höfðu bindi - rautt. Á
einum sérfundi þeirra var kynntur ung-
ur ræðumaður, fulltrúi ungherja,
kannski þrem árum eldri en ég, fjórtán
ára eða svo. Ég man að ég starði á
þennan unga mann þegar hann flutti
afburða snjallt ávarp sitt.
Þessi málsnjalli og andríki unglingur
var Björn Th. Björnsson svo þjóðkunn
snilld hans í meðferð tungunnar er ekki
bara skólabókarlærð heldur líka inn-
gróin í hann. Ræðan var afburða vel
flutt og við strákarnir hlustuðum högg-
dofa. Eg minnist alltaf þessa atburðar
þegar ég sé eða heyri Björn.
Hann var annars dálítið ankannaleg-
ur þessi hermennskuandi sem hingað
barst um það leyti sem Hitler er að ná
völdum í Þýskalandi.
Hann átti svo einkennilega illa við
hér og mér fannst alltaf einkennisbúnir
strákar að reyna að ganga í takt hálf
brj óstumkennanlegir.
- Hver telurðu merkust baráttumál
og ávinning launamanna frá því þú
hófst að taka þátt í verkalýðsbarátt-
unni?
„Það eru almenn mannréttindi, al-
mannatryggingar, orlof, atvinnuleysis-
bætur sem mér er efst í huga, svo og lög
og samningar um vinnu- og hvíldar-
tíma. Allir þessir hlutir hafa verið
bomir upp sem krafa fyrsta maí, oft í
nokkur ár. Síðan þyngdist róðurinn og
áherslan uns krafan náði að lokum
fram að ganga. Þannig má rekja rétt-
indabaráttuna gegn um fyrsta maí og á
þennan hátt hefur dagurinn verið mikill
aflgjafi.“
- Guðmundur minnist ýmissa
ræðumanna dagsins og hver þeirra er
honum minnisstæðastur?
„Stefán Ögmundsson, sem nú er
nýlátinn. Hann undirbjó sig minnst
viku og átti til að hafa samband við
aðra ræðumenn. Ég minnist þess að
hann hringdi eitt sinn tveim dögum
fyrir fyrsta maí og sagðist vera búinn að
semja ræðuna en, - „ég er að fá
músíkina í hana,“ sagði Stefán.
Þetta var ekki sagt út í loftið. Hann
flutti ákaflega vel sínar ræður og ég
hlakka til að heyra systurson Stefáns,
Ögmund Jónasson, sem talar núna
fyrsta maí.
Stefán talaði ekki oft, en hann hafði
óvenju góða íslensku á valdi sínu, var
vel lesinn í bókmenntum og það var
hljómfall í flutningi hans, og það voru
stef í ræðunum og áherslurnar voru
sterkar.
Þá man ég ákaflega áhrifamikla ræðu
Björns Jónssonar þáverandi forseta
ASÍ árið 1977. Hann talaði að mestu
blaðalaust og boðaði eftirvinnubann
sem hvergi hafði verið samþykkt í
verkalýðshreyfingunni. Og það gekk
eftir. Svo mikill eldur var fólginn í
orðum Björns.
- En hvaða hátíðisdagur er minnis-
stæðastur?
„Ég held það sé 1. maí 1955. Þá var
samið eftir sex vikna verkfall 29. apríl.
Reyndar hafði Reykjavík rambað á
barmi borgarastyrjaldar þótt það hafi
ekki farið hátt. Þennan dag var mikil
sigurgleði í mönnum og ekki farin úr
þeim verkfallsharkan. Þátttakan í há-
tíðahöldunum var gríðarleg, fólkið
flæddi yfir göturnar. Ég var að vísu hálf
sljór eftir sex vikna átök en þó örvaðist
maður af stemmningunni.“
- Nú kemur Elín inn og þau rifja upp
fyrstu fyrsta maígöngur sínar saman.
Élín kom úr borgarafjölskyldu í
Reykjavík og hún segir að talsvert
uppnám hefði orðið þar þegar fréttist
að hún hefði sést í kröfugöngu í
slagtogi við einhvern kommastrák. Og
það þurfti vissa hörku til að taka þátt í
fyrsta maí göngu þá. Fjöldi manns stóð
á gangstéttum þar sem gangan fór um
og hæddist að göngumönnum, henti í
þá ýmsu lauslegu og „hrækti á mann,“
skýtur Elín inn í.
- Það hafa því stundum fylgt því
óþægindi að taka þátt í hátíðahöldum
launamanna, en er eitthvert óþægilegt
atvik öðrum fremur minnisstætt Guð-
mundi?
„Það er þá helst,“ segir Guðmundur
kankvís, „þegar ég talaði á Hornafirði
fyrsta maí. Þegar ég kem í salinn er
hann troðfullur af börnum sem fagna
mér ákaflega. Það var ekki fyrr en ég
er kominn vel af stað í ræðunni sem ég
hafði lagt mig verulega fram um að
semja, að blessuð bömin átta sig á að
ég var ekki Ómar Ragnarsson.
Annars em mér hátíðahöld á Húsa-
vík og í Neskaupstað mjög minnisstæð
því þeir vom sjálfum sér nógir með
skemmtikrafta. Þarna var tónlistarfólk,
bæði böm og fullorðnir, einleikarar,
söngvarar, kórar og homaflokkar sem
fluttu tónlist og skáld og söngvarar
fluttu kveðskap - heilu gamanbragina
- og skemmtunin var sannarlega ósvik-
in.
Það er annars ótrúlegt hvað tónlistar-
skólamir hafa haft að segja út um allt
land. Alls staðar um landið er orðið til
fólk sem getur spilað hvað sem er;
vörubílstjórar, grásleppukarlar, fisk-
vinnslufólk.
Það er ótrúlegt hvað það hefur mikið
að segja þegar fólk getur skemmt sér
sjálft á menningarlegan hátt. Á hinn
bóginn minnist ég aðkeyptra rándýrra
skemmtikrafta með ótrúlega lágkúm-
lega neðanþindarbrandara. Ég minnist
þess að undir „skemmtiatriði" hjá ein-
um slíkum sást einn maður brosa og
haft var á orði að það hefði verið
tuttugu þúsund króna bros.
Þá minnist ég þess er við Elín vomm
gestir á fyrsta maí hátíðahöldum í
Moskvu. Ég sagði áðan að mér var
fljótt kennt að fyrsta maí göngur voru
ekki skrúðgöngur, heldur kröfugöngur.
Þarna á Rauða torginu voru þetta
skrúðgöngur. Fyrst komu fimm hundr-
uð frammistöðustúlkur, síðan sex-
hundruð stálverkamenn og svo fram-
vegis, og svo framvegis, allir í einkenn-
isbúningum og gengu í takt. Ég tek
fram að ég er ekki að gera lítið úr
Rússum, sem eru hið elskulegasta og
besta fólk, með því að segja þér frá
þessu.
Jú, jæja; þarna stóð karlinn hann
Brésnef og átti þá stutt eftir ólifað.
Honum til sitt hvorrar handar stóðu
menn sem sáu til þess að hann stóð
teinréttur - alveg stjarfur. Þeir urðu
síðan að snúa honum eins og spýtukalli
þegar hann átti að horfa til hliðar eða
snúa sér við.
Mér fannst þetta afskaplega ógeðfellt
sjónarspil og ekki réttur fyrsti maí og
var hálf ólundarlegur. Hins vegar var
Elín svo afskaplega hrifin af þessu. Það
var þarna einhvers konar „jólaglögg“
með rúsínum handa fólki að hita sér á
í kalsanum. Allt í einu fer Elín að
verða svo afskaplega kát og segir að sér
hitni svo yndislega af þessari glögg.
Það kom bara í ljós að hún var að
drekka eitthvað sem var á við fjörutíu
prósent vodka. Það var því ekkert
undarlegt að hún væri kát, orðin deler-
andi full manneskjan, hafandi aldrei á
ævi sinni látið áfengi inn fyrir sínar
varir, hvorki fyrr né síðar,“ segir Guð-
mundur glottaralegur og lítur á Elínu.
„Þetta var meira sjónarspilið.
Mennirnir að forfæra kallinn hann
Brésnef og snúa honum. Þetta var
makalaus maídagur," sagði Guðmund-
ur J. Guðmundsson að lokum.
-Stefán Ásgrímsson.