Tíminn - 17.06.1989, Blaðsíða 1

W Sigfús Haukur Andrésson:
Ahrif frönsku stjórnbylt-
ingarinnar á skoðanir
samtíðarmanna á Islandi
Á þessu ári er minnst tveggja alda afmælis stjórnbylt-
ingarinnar miklu í Frakklandi. Áhrif hennar urðu, svo
sem kunnugt er, mikil í bráð og lengd, og þau náðu meira
að segja allt norður til íslands. Eftirminnilegastar urðu
íslendingum reyndar þær styrjaldir sem komu í kjölfar
byltingarinnar og stóðu nær óslitið frá 1792 til 1815. Þær
ollu afar miklum sveiflum í siglingum að og frá landinu
og þar með í verslun, vöruflutningum, verðlagi o.s.frv.
Og út yfir tók í þessu efni þegar Danir urðu styrjaldaraðil-
arárið1807.
Því hefur hins vegar verið minni gaumur gefinn að þær
kröfur um frelsi og jafnrétti, sem haidið var á loft í
byltingunni, höfðu taisverð áhrif á ýmsa íslenska ráða-
menn og menntamenn á þessum tíma. Hér er einkum um
að ræða mannréttindayfirlýsingu franska stéttaþingsins
eða þjóðarsamkomunnar 26. ágúst 1789, sem átti sér
fyrirmynd í stjórnarskrá hinna nýstofnuðu Bandaríkja
Norður-Ameríku. Mannréttindayfirlýsingin snerist fyrst
og fremst um það að skilgreina réttindi þegna og
einstaklinga gagnvart ríksivaldinu. Samkvæmt henni
voru allir menn fæddir með ýmsum frumréttindum eða
meðfæddum réttindum sem ríkisvaldinu bæri að virða
og vernda, svo sem rétti til lífs og hamingjuleitar, jafnrétti
fyrir lögum, eignarrétti, skoðanafrelsi, tjáningarfrelsi og
trúfrelsi, ekki mætti halda mönnum í fangelsi án dóms
og laga, og menn hefðu rétt til að snúast til varnar gegn
kúgun.
Prentfrelsið í Danaveldi
greiddi fyrir f réttaf lutningi
af byltingunni
Fregnir af frönsku byltingunni
bárust fslendingum nær eingöngu
um Danmörku eða nánar tiltekið
um Kaupmannahöfn, sem var aðal-
tengiliður íslendinga við umheim-
inn. Það greiddi mjög fyrir öllum
fréttaflutningi í Danaveldi um þessar
mundir, að sú umbótasinnaða ríkis-
stjórn sem setið hafði þar að völdum
síðan 1784, leyfði fullt prentfrelsi.
Það var í anda fræðslu- eða upplýs-
ingastefnunnar og í samræmi við
hugmyndir ýmissa helstu ráðamanna
þessarar stjórnar um menntað ein-
veldi. Með prentfrelsinu vildu þeir
stuðla að því að almenningsálitið
næði eyrum konungs og ráðgjafa
hans. En minnt skal á það að
prentfrelsi var undantekning en ekki
regla á þessum tíma.
Prentfrelsið hleypti miklu fjöri í
alls konar útgáfustarfsemi í Dana-
veldi, aðallega í Kaupmannahöfn,
þ.e. útgáfu bóka, tímarita, bækl-
inga, blaða og flugrita, ekki síst
þegar einhver hitamál voru á döf-
inni. Langmesta hitamálið á fyrstu
árum fyrmefndrar stjómar var sú
ákvörðun hennar að afnema átt-
hagafjötra o.fl. ánauð sem lengi
hafði hvílt á dönskum bændum.
Þessar deilur hurfu fljótlega í
skuggann fyrir fregnum af frönsku
byltingunni og þeim stórtíðindum
sem vom samfara henni. Danskir
höfundar skiptust í stómm dráttum
á svipaðan hátt í afstöðu sinni til
byltingarinnar eins og til afnáms
bændaánauðarinnar. Þeir sem engar
breytingar höfðu viljað á kjömm
bænda fundu byltingunni allt til
foráttu, en hinir fögnuðu þeim breyt-
ingum sem hún hafði í för með sér í
átt til jafnréttis og frjálslegra stjóm-
arfars í Frakklandi. Einkanlega veg-
sömuðu umbótasinnar mannréttind-
ayfirlýsinguna frá 1789.
Það olli að vísu dönskum fylgis-
mönnum byltingarinnar miklum
vonbrigðum er frönsku byltingar-
mennimir tóku sjálfir að ganga í
berhögg við mannréttindayfirlýsing-
una, eins og lýsti sér hvað óhugnan-
legast í tfð ógnarstjómarinnar 1793-
1794. Eftir sem áður nutu þó Frakk-
ar mikillar og almennrar samúðar og
aðdáunar í Danmörku fyrir hetju-
lega og sigursæla baráttu gegn því
fjölmenna erlenda óvinaliði, sem
þeir áttu í höggi við um þær mundir
og stgfndi að því að endurreisa fyrra
konunglega einveldi og forréttindi
klerka og aðals.
Landsuppfræðingarfélagið
og tímarit þess,
Minnisverð tíðindi
Helstu embættis- og menntamenn
á íslandi, sem vom flestir á þessum
tíma áhangendur fræðslustefnunnar,
urðu sér úti um bækur, tímarit og
blöð frá Kaupmannahöfn og gátu
Stefán Þórarinsson.
því eftir atvikum fylgst sæmilega
með erlendum menningarstraumum
og stórviðburðum. Allt var þetta
meiri vandkvæðum bundið fyrir hina
lægri embættismenn, svo ekki sé
talað um fróðleiksfúsa alþýðumenn
sem fæstir skildu heldur nein erlend
tungumál. Talsverð bót var á þessu
ráðin með stofnun Landsuppfræð-
ingarfélagsins árið 1794. Aðalfor-
göngumaður þess og síðan fram-
kvæmdastjóri var Magnús Stephen-
sen, lögmaður og síðar dómstjóri í
Landsyfirrétti. En með Magnúsi
stóðu að stofnun félagsins flestir
æðstu embættismenn o.fl. ráðamenn
og menntamenn í landinu, svo sem
Ólafur Stefánsson stiftamtmaður,
Stefán Þórarinsson amtmaður og
Hannes Finnsson biskup.
f samræmi við nafn sitt tók Lands-
uppfræðingarfélagið að gefa út ýmis
fræðirit fyrir almenning. Hér kemur
einungis við sögu tímaritið Minn-
isverð tíðindi, sem var frétta- og
fræðslurit um innlenda og erlenda
atburði. Fyrsta bindi þess kom út í
þremur heftum á árunum 1796-1798
og náði yfir atburði tímabilsins frá
ársbyrjun 1795 til vorsins 1798, auk
ágrips um frönsku byltinguna allt frá
upphafi hennar og helstu tildrögum.
Magnús Stephensen
hliðhollur byltingunni
Höfundur þessa fyrsta bindis
Minnisverðra tíðinda, sem skiptir
aðallega máli hér, var Magnús
Stephensen. Aðalheimildir hans
voru að sjálfsögðu dönsk blöð,
bæklingar og tímarit, ekki síst mán-
aðarritið Minerva sem hann getur
sérstaklega um. Það hefur jafnan
verið talið eitt vandaðasta danska
tímarit þessa tímabils og fagnaði t.d.
bæði afnámi bændaánauðarinnar í
Danmörku og frelsishugsjónum
frönsku byltingarinnar. Þá tilgreinir
Magnús einnig bók um byltinguna
árin 1789-1791, eftir þýskan höfund,
Friedrich Schultz, sem hafði dvalist
í París um þær mundir og studdist
við skrif franskra byltingarmanna,
auk þess er hann hafði sjálfur séð og
heyrt. Þessi bók hafði birst í danskri
þýðingu, og í henni gætir mikillar
samúðar með byltingunni. Má ætla
að hún hafi haft talsverð áhrif í
Danmörku, og áhrif hennar á Magn-
ús Stephensen eru augljós.
Þegar í inngangi frásagnar sinnar
af byltingunni lætur Maenús þá
skoðun í ljós, að af þessum umbrot-
um eigi eftir að leiða margt ;■ 'tt fyrir
mannkynið, þrátt fyrir þæ >rm-
ungar er hafi verið þeim samta.a um
skeið. Þær telur hann auk þess stafa
að miklu leyti af óþarfa afskiptum
annarra þjóða af innanlandsmálum
Frakka, sem eigi sjálfir að hafa
fullan rétt til að ákvarða stjórnarfar
í landi sínu. í því efni fellst Magnús
meira að segja á lýðveldisfyrirkomu-
lag, þótt hann beri ógnarstjóminni
afar illa söguna. í hjarta sínu hefur
Magnús líkast til verið áhangandi
menntaðs einveldis, sem virti skoð-
anafrelsi, prentfrelsi og aðrar helstu
kröfur mannréttindayfirlýsingarinn-
ar frá 1789. Eins og á stóð í Frakk-
landi, var hins vegar ekki mikill
grundvöllur fyrir slíkt stjómarfar.
Þess vegna er samúð Magnúsar öll
með þeim mönnum sem leituðust við
í upphafi byltingarinnar við að koma
þar á þingbundinni konungsstjóm.
En hina, sem börðust gegn öllum
slíkum umbótum og vildu halda
dauðahaldi í alræði konungs og for-
réttindi klerka og aðals, kallar hann
ofríkismenn, óvini og hatursmenn
fólksins og þar fram eftir götunum.
Fáein dæmi úr
frásögn Magnúsar
Magnús hefur frásögn sína á til-
drögum þess að stéttaþingið eða
fulltrúasamkvæmið, eins og hann
kallar það, kom saman í Versölum
vorið 1789. Hann greinir m.a. frá
stéttaátökum þar, þ.e. deilum
þriðjustéttarmanna og bandamanna
þeirra við klerka og aðal og við
konunginn, og hvernig þessi o.fl.
átök milli stríðandi aðila mögnuðust
stig af stigi og urðu áður en varði að
blóðugri byltingu. Skulu nú tekin
fáein dæmi úr frásögn Magnúsar, er
sýna afstöðu hans um þessar mundir
til byltingarinnar og þeirra hugsjóna
sem þar var haldið á loft. En staf-
setningu er hér breytt í nútíma horf.
Um upphaf stéttaþingsins og þær
vonir sem menn bundu við það segir
Magnús: „Byrjun fulltrúasam-
kvæmisins uppvakti sérhvörs stands
[stéttar] og manns hug og dug og
föðurlandsást, rétt sem af draumi;
allir vildu með góðum ráðum til-
styrkja hið besta, uppfinna gott og
nytsamlegt; allir voguðu nú fyrst
alvarlega að þenkja og tala; jafnvel
í sjálfum höfuðstaðnum París flykkt-
ist ógrynnis múgur manna saman í
þeirri nafntoguðu stóri kóngshöll
þar, er nefnist Palais-Royal og þýðir
kóngshöll. Hér ráðguðust menn um
allt, öll stönd sameiginlega, o; -endu
svo jafnan útvalda nefnd m nna í
fulltrúasamkvæmið til Vers 'les til
að framfæra þar almenning ,; vog
nauðsynjar; stöndin sameii ist og
þar, og fjöldinn varð á báði siöð-
um á þess undirokaða a. nings
og meðalstands máli, þó >li og
geistlegheitum [klerkum] ;ði í
merg og bein.“
Meðal ákveðinna talsm; ning-
bundinnar konungsstjórnai >ar La
Fayette greifi, sem hafði ásamt ileiri
Frökkum tekið virkan þátt í frelsis-
stríði Bandaríkjanna og \ • undir
áhrifum frá stjórnarskrá þeirra.