Tíminn - 23.12.1989, Síða 6

6 Tíminn
Föstudagur 22: desember 1989
Tíniinn
MÁLSVARIFRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinnog
_____Framsóknarfélögin í Reykjavík
Framkvæmdastjóri:
Ritstjórar:
Aöstoöarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Kristinn Finnbogason
IndriðiG. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guðmundsson
Eggert Skúlason
SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Lyngháls 9, Reykjavík. Sími: 686300. Auglýsingasími:
680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn, fréttastjórar
686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot:
Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent h.f.
Frá og með 1. ágúst hækkar:
Mánaðaráskrift í kr. 1000,-, verð í lausasölu í 90,- kr. og 110,- kr. um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 660,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
JÓI
í meira en sextán aldir hafa kirkj ur og trúarsamfélög
haldið hátíð til minningar um fæðingu trúarhöfundar
kristninnar. Jólaguðspjallið í öðrum kapitula Lúkas-
arguðspjalls hefur hljómað nær samtímis í kirkjum og
samkomuhúsum á þúsund tungum heimshornanna á
milli og flutt boðskap jólanna sem auðvitað er
trúarlegt fagnaðarerindi um komu mannkynsfrelsar-
ans, en felur annars í sér áskorun til mannkynsins um
frið og bræðralag. Umfram allt er boðskapur jólanna
áminning til kristinna manna um að halda friðinn hver
við annan.
t»ví fer þó fjarri að kristnir menn hafi alltaf
meðtekið friðarboðskapinn í hinni víðtæku merkingu,
þar sem saman fer að rækta sinn innri frið í háleitum
skilningi trúarinnar og halda frið við nágranna sína og
meðbræður í praktískum, jarðneskum skilningi. Um
allar aldir hafa jól verið haldin í skugga styrjalda milli
kristinna manna og jólaguðspjallið lesið yfir hermönn-
um gráum fyrir járnum sem varla gáfu sér tíma til að
líta upp úr vígaferlum á hámessum sjálfra jólanna.
Fyrir nákvæmlega níutíu árum sat presturinn og
skáldið Matthías Jochumsson í húsi sínu í Fjörunni á
Akureyri og hugleiddi friðarmálin í heiminum á
jólunum 1899. Petta ár hófst svokallað Búastríð, sem
var styrjöld milli Breta og Búanna í Suður-Afríku, og
entist þessum kristnu merkis- og menningarþjóðum
a.m.k. þrenn jól, sem þær urðu að halda í fullum
herklæðum á mannskæðum vígvöllum. Þetta var á því
tímabili sögunnar þegar íslensk skáld og stjórnmála-
menn áttu ekki orð til að lofa réttlæti Búanna í
Suður-Afríku, sem níutíu árum síðar nefnast ekki
Búar lengur, heldur „hvíti minnihlutinn“ sem kúgar
„meirihluta svartra manna og þeldökkra“ eins og sagt
er í fréttum og síst er vert að mæla bót.
Skáldpresturinn á Akureyri setti hugleiðingar sínar
um friðarmálin 1899 í langt kvæði, sem hann nefndi
Búa-rímu, þar sem hann les stríðsmönnum pistilinn í
óvanalegri jólaprédikun, sem er reyndar svo óvanaleg
að hún verður lesin af mörgum og til hennar vitnað
svo lengi sem íslenskt mál stendur og menn hirða um
hinn sanna friðarboðskap jólanna.
Far segir sr. Matthías m.a.:
Báðir forðum fóru á sveim,
fluttu kross í stafni,
til að færa heiðnum heim
hjálp í Jesú nafni.
En þar segir einnig um hernaðarmarkmið Lundúna-
veldis: „Móti Búum berst um völd Bretans aurasýki.“
Ef einhverjum finnst að heimsástandið nú gefi ekki
tilefni til að lesa yfir mannkyninu jólaboðskap Búa-
rímna eins og Matthíasi Jochumssyni þótti nauðsyn-
legt fyrir níutíu árum, viljum við Tímamenn senda
lesendum okkar og landsmönnum öllum hugheila
jólakveðju með erindi úr kvæði Matthíasar um
bernskujólin sín:
Lát mig horfa á litlu kertin þín:
Ljósin gömlu sé ég þarna mín!
Ég er aftur jólaborðið við,
ég á enn minn gamla sálarfrið.
Gleðileg jól!
„En Skúli gamli
Varla getur þekktara kvæði á íslensku en Skúla-
skeið Gríms Thomsen og væru valin aðeins fímm
kvæði góðskálda vorra, sem líklegt þætti að tólf ára
barn mundi kannast við eða kunna brot úr, þá yrði
kvæðið um þennan magnaða eltingaleik efalaust
þar á meðal. Aftur á móti munu fáir hafa leitt
hugann að því hvert hið sögulega baksvið kvæðisins
mundi vera. Hér á eftir fer grein Sigurðar heitins
Ólasonar lögfræðings þar sem hann rennir þó
nokkuð sterkum rökum undir það að þarna hafí
skáldið haft alveg sérstakan atburð í huga og sem
fyrirmynd.
„Allir íslendingar þekkja „Skúla-
skeið“ eftir Grím Thomsen, hið
rismikla kvæði, sem ber öll bestu
sérkenni skáldsins og sem enn yljar
um hjartarætur öllum þeim sem
skilja og meta þátt íslenska hestsins
í erfiðri lífsbaráttu þjóðarinnar á
liðnum öldum. Þótt sá þáttur sé nú,
fyrir breyttar aðstæður í samgöngu-
tækni landsmanna, orðinn minni en
áður var, er þakkarskuld íslendinga
við hestinn meiri en svo frá liðnum
tímum að hún muni gleymast enn
um langa hríð. Kvæði Grímserfyrst
og fremst tileinkað þeirri miklu
skuld. „Nú er líf mitt jDÍnum fótum
falið“ táknar í kvæðinu meira en það
að Skúla hafi fyrir fótafimi og þol
Sörla borið undan hinni hörðu eftir-
reið. Það er um leið táknmynd um
þýðingu íslenska hestsins í lífi og
aldalangri baráttu fátækrar þjóðar í
harðbýlu og samgöngulausu landi.
Það er mælt að þrátt fyrir mörg og
glæsileg minnismerki, sem reist eru
hinum mikla keisara Frakka, muni
þó kvæði Heines, „Skotliðamir",
halda minningu hans lengst uppi. Á
sama hátt mætti segja að þótt reist
verði minnismerki um íslenska
hestinn, sem í ráði mun vera, þá
muni þó kvæði Gríms lengi bera
hærra í augum íslendinga heldur en
einhver mynd úr dauðum málmi,
jafnvel þótt vel yrði til vandað. Og
af öllu því sem ort hefur verið um
íslenska hestinn, allt frá alþýðu-
skáldum til Einars Ben., hafa áreið-
anlega fá kvæði náð almennari hylli
en „Skúlaskeið“, því til skamms
tíma má segja að hvert mannsbarn
hafi kunnað það utan að, a.m.k. til
sveita.
Grímur og Sóti
Það er vitað og kunnugt að Grím-
ur Thomsen var mikill hestamaður
og hafði jafnvel ísl. hest(a) með sér
þegar hann dvaldi erlendis sem ná-
lega mun mega telja einsdæmi. Fræg
er sagan um hestinn „Sóta“ sem
hann á sínum tíma keypti austan úr
Hornafirði og hafði með sér út. í
eftirmælagrein í Andvara er frá því
sagt, sem þjóðfrægt er, að Danakon-
ungur (Friðrik VII) hafr falað hest-
inn af Grími. Færðist Grímur undan
og kvaðst ekki nenna að „selja vini
sínum vin sinn“. Leitaði konungur
þá eftir því hvort Grímur vildi gefa
sér hestinn, en Grímur lét hann ekki
falan að heldur, kvað það „ekki sitja
á sér að fara að gefa konunginum"
og lauk skiptum þeirra svo að kon-
ungur fékk ekki hestinn. Grímur
flutti alfarinn heim 1867 og hafði þá
Sóta enn með sér og mun það vera
sami hesturinn og heygður var í
Bessastaðatúni, með ölium reiðtygj-
um árið 1882, sbr. frásögn Erlends á
Breiðabólsstöðum.
Sagt er að hinn íslenski hestur
Gríms hafi eitt sinn bjargað lífi hans
erlendis. Engar sönnur vita menn þó
á þeirri sögu og er líklegast að hún
sé munnmæli ein. Hins vegar er
kunnugt að Grímur meiddist eitt
sinn er hestur datt undir honum og
má vera að þessu sé með einhverjum
hætti ruglað saman, þótt það sýnist
ekki í fljótu bragði trúlegt.
Hugsanlegt baksvið
Þó að það sé eins og áður segir
vafalaust að kvæðið Skúlaskeið hafi
af hendi skáldsins fyrst og fremst
táknræna þýðingu sem lofgerð eða
tileinkun til íslenska hestsins, þá er
hitt þó líklegt og víst að skáldið hafi
öðrum þræði haft ákveðna atburði í
huga en Grímur valdi eins og kunn-
ugt er gjarnan yrkisefni sín úr
„óþrotlegum gullnámum sögunnar",
eins og Einar Ben. kemst að orði í
ritdómi um hann. Með því að velja
kvæðinu þannig sannsögulegan
bakgrunn, jók hann áhrifagiídi þess
og dramatískan kraft, enda var slíkt
mjög háttur Gríms í kveðskap, sem
fleiri skálda, svo sem alkunnugt er.
Verður það hér til gamans gert að
leiða nokkrum getum að því hvaða
atburðir það gætu helst verið sem
skáldið hafði í huga er það orti hið
fræga kvæði og sem hann valdi sem
uppistöðu þess eða sögulegt baksvið.
Að sjálfsögðu verður hér ekki um að
ræða neina sagnfræðilega né bók-
menntalega rannsókn eða óyggjandi
niðurstöður, heldur einungis
lauslegar hugleiðingar og tilgátur.
Skúlaskeið
Örnefnið Skúlaskeið er eins og
kunnugt er á Kaldadal, hinni fornu
alfaraleið af Þingvelli til Borgar-
fjarðar og Norðvesturlands. Er mælt
að til séu gamlar sagnir um saka-
mann sem sloppið hafi af Öxarár-
þingi og komist undan ríðandi yfir
Kaldadal og sé örnefnið til orðið af
því tilefni. Ekki verður þó neins
staðar heyrt eða lesið um slíkan
atburð, hvorki t' annálum né öðrum
heimildum, og ekki hafa fróðir menn
talið sig vita nánari deili á þessari
sögu. Væri enda í fyrsta lagi ólíklegt
að sakamaður hefði náð að komast
á hest af þinginu - þeir voru venju-
lega geymdir nokkuð frá þingstað
(Hestagjá?) - og ekki er heldur
sennilegt að hann hefði þá leitað til
byggða undan eftirreiðinni, í stað
þess t.d. að hleypa ofan Geitlanda í
óbyggðir norður þar, sem síður væri
von mannaferða. Og sérstaklega
væri ótrúlegt, og reyndar óhugsandi,
ef ekki væru til einhverjar samtíma-
heimildir um svo sögulegan og
óvenjulegan atburð sem slíkan
flótta. Að vísu kom fyrir að saka-
menn slyppu af þinginu, svo sem t.d.
Jón sál. Hreggviðsson, en áreiðan-
lega ekki við slíkan farkost né með
neinum þvílíkum atvikum sem sögn-
in um Skúlaskeið greinir. Mun því
mega ganga út frá því vísu að um
þjóðsögu eina sé að ræða, e.t.v. að
einhverju leyti í sambandi við kvæð-
ið eftir á.
Að þessu athuguðu er ekki líklegt
að Grímur hafi haft neina slíka
atburði í huga er gerst hafi á Kalda-
dal eða Skúlaskeiði. Hins vegar er
ekkert því til fyrirstöðu, jafnvel þótt
hann byggi á einhverjum öðrum
ákveðnum frásögnum, að hann velji
einmitt þessar sögufrægu slóðir sem
vettvang kvæðisins, þ. á m. ömefnið
Skúlaskeið. Hann var þaulkunnugur
staðháttum um þessar slóðir og af
síðustu ljóðlínunni má auk þess
marka að hann hefur - sem þingmað-
ur Borgfirðinga - haft fjallvegabætur
í huga meðal annars. Það er því,
þrátt fyrir örnefni og staðhætti
kvæðisins, engan veginn útilokað að
Grímur hafi allt að einu haft aðra og
ákveðna atburði í huga er hann orti
kvæðið. Enda eru slík sögutengsl
algeng í skáldskap, þótt oft sé hnikað
til ytri staðreyndum, bæði um tíma
og rúm, sem er skáldaleyfi.
Nú eru að sjálfsögðu til margar
sagnir hérlendar um það að menn
hafi forðað sér á hestum undan
dauða og margs konar „fári þungu“.
Fræg er t.d. „eftirreiðin mikla“ 1242
þegar Þórður kakali reið frá Þing-
völlum vestur Mýrar, Löngufjörur í
Miklaholt og til Helgafelis undan
ofsalegri eftirreið Kolbeins unga og
manna hans á liðlega 30 klukkutím-
um, í vetrartíð og ófærð. Fræg er og
ferð Árna Oddssonar 1618 er hann
reið á rúmum 3 dögum frá Vopna-
firði til Þingvalla, þar sem honum
tókst að bjarga málum á síðustu
stundu. Eru auðvitað engin tök að
rekja slík dæmi hér, síst þau er þeir
menn áttu hlut að sem minna er um
skráð í annálum sögunnar. Kunnur
hefur Grími t.d. verið, og í fersku
minni, flótti bóndans á Loftsölum er
hann hleypti einhesta yfir Mýrdals-
sand undan æðandi jökulhlaupinu
(Kötlugosið 1860) og náði Hjörleifs-
höfða á sama augnabliki og flóðið
skall á höfðann með jakaburði og
hamförum. Eru mýmörg dæmi um
sltka atburði og þessu líka og sem
vissulega væru vel þess virði að
fróðir menn og hestavinir héldu til
haga. En einn er þó sá atburður frá
liðnum öldum sem hér skal vikið að
sérstaklega vegna þess að hann sýn-
ist að ýmsu leyti geta komið heim við
kvæði Gríms um Skúlaskeið og sem
þess vegna mætti geta sér til um að
hann hafi beint eða óbeint haft í
huga er hann gerði kvæðið, þótt
hann hagræði ýmsum ytri atvikum
sem skálda er háttur. Auðvitað er
þetta aðeins tilgáta, éins og fyrr
segir, en þar sem atburðir þessir eru
að ýmsu leyti óvenjulegir og aðdrag-
andi þeirra að sumu mjög „interess-
ant“, eins og það er stundum orðað,
þá er vel þess vert að rifja það upp,
alveg án tillits til þess hvort marg-
nefnt kvæði stendur í nokkrum
tengslum við þá eða ekki.
Flótti Tómasar
í sýslumannaævum Boga Bene-
diktssonar er getið um flótta saka-
manns af Alþingi, Tómasar Böðv-
arssonar Skagfirðings, en hann náði
hesti sínum og var eltur af þingheimi
en komst þó að lokum undan. Þessa
flótta er getið í ýmsum heimildum
frá fyrri tímum og má telja vafalaust
að Grími hafi verið um hann
kunnugt. Hér var það hesturinn sem
varð lífgjafi hins íslenska manns, en
útlent kúgunar- og refsivald sem
stóð að hinni misheppnuðu eftirreið.
Fyrir skáld eins og Grím Thomsen,
hinn ramma íslending og mikinn
aðdáanda hesta, var þess vegna hér
um ákjósanlegt yrkisefni að ræða,
enda er þetta tvennt einmitt aðal-
uppistaða kvæðisins.
Nú er það að vísu svo að þegar
athugaðar eru sögulegar heimildir