Tíminn - 11.08.1990, Page 1

Eggert Ólafsson lýsir á himni íslandsögunnar eins
og leiftur um nótt. A aðeins 42 ára æviferli skapaði
hann sér ímynd sem löngum var umvafin meiri róm-
antík, en ímynd nokkurs íslendings annars. Þessi
rómantík hefur að vísu runnið sitt skeið að miklu leyti
og stóð sól hennar í hádegisstað á ofanverðri 18. öld-
inni og fýrrí hluta þeirrar 19. Goðsagnamyndin af Egg-
erti fór að myndast þegar eftir dauða hans, er menn
neituðu margir að trúa að hann hefði faríst í Breiða-
firði og mundi hafa bjargast í eríent skip. Mundi hann
því koma „í skýjum“ einn daginn að hjálpa þjóð sinni
áfram til viðreisnar. Á nítjándu öldinni eru Hulduljóð
Jónasar Hallgrímssonar líklega styrkasti votturinn um
Irfskraft rómantíkurínnar í kríng um Eggert. Nú á dög-
um er þessi Ijómi orðinn fölskvaður af efahyggju ald-
ar, sem á öllu þykist kunna skil og þykir mönnum Egg-
ert í aðra röndina karínske ögn broslegur og veldur
því ekki síst hinn fymskulegi skáldskapur hans. En
hér verður nokkuð frá Eggerti sagt og þá einkum
ferðabók hans hinni miklu og tildrögum þess að í
þetta stórvirki var ráðist Þótt efnið sé vonandi fleirum
en færrí nokkuð kunnugt, má þó ætla að margur les-
andi megi talsvert af frásögninni fræðast og ef til vill fá
gleggrí sýn á ástæður þess hví samtímamenn Egg-
erts litu löngum upp til hans með nærtrúaríegrí aðdá-
un og lotningu.
Veturinn 1749—50 voru þeir
Bjami Pálsson og Eggert Olafsson
fengnir til þess að ráði Möllmanns
prófessors að semja skrá um bækur í
bókasafhi háskólans í Kaupmanna-
höfn. Mun Möllmann, sem var mik-
ill bókasafhari, hafa ráðið þvi að um
vorið voru þeir Eggert og Bjami
sendir til Islands að safna gömlum
íslenskum bókum og svo náttúm-
gripum. Var för þessi kostuð af sjóði
Ama Magnússonar og tókst hún hið
besta. Ferðuðust þeir félagar um
Suðurland og allt austur undL' Eyja-
fjöll, gengu á Heklu, er engir höföu
áður þorað vegna hjátrúar, sem þar
lá á, skoðuðu Geysi; Krísuvikur-
námur og Þingvelli. A Þingvöllum
skildi leiðir og hélt Eggert vestur til
átthaga sinna og skoðaði i leiðinni
hellinn Surt. En Bjami fór norður,
alla leið til Mývatns. Um haustið
héldu þeir utan. Varð för þessi all-
fræg og þótti í hvívetna vel hafa tek-
ist. Um veturinn fékk stjóm vísinda-
félagsins Bjama til þess að fara yfir
skýrslur Horrebows, er hann haföi
utan sent og skilaði hann áliti um
niðurstöður hans, áform og tillögur
um rannsóknir á Islandi. Hlaut hér í
ljós að koma hveija yfirburði Bjami
haföi yfir Horrebow, fyrst og fremst
vegna kunnleika síns um landið og
landshagi alla, en svo var hann ef-
laust einnig miklu betur að sér um
náttúmfrasði og haföi auk þess feng-
ið talsverða reynslu af rannsóknum
þeirra Eggerts um sumarið áður.
Eggert samdi þennan vetur grein um
eldfjöll á Islandi og hjátrú er þar lá á,
merkisrit á sínum tíma.
Horrebow
kallaður heim
Þegar vísindafélagsmenn tóku að
athuga nánar skýrslur þeirra Egg-
erts og Bjama frá ferðalagi þeima
sumarið 1750 og íhuga betur ís-
landsrannsóknimar, er nú vom efst
á baugi í félaginu, varð sú skoðun
æ ríkari að þeir Eggert og Bjami
mundi vera betur til þess fallnir en
Horrebow að leiða þær til lykta. í
raun réttri haföi það aldrei verið
ætlun þeirra manna, er gengust fyr-
ir ferð Horrebows í fyrstu að hann
framkvæmdi miklar rannsóknir á
íslandi. Heldur var för hans gerð i
því skyni að losa hann úr landi,
meðan sakir hvíldu þyngst á hon-
um og veita honum færi á því að
rétta við álit sitt að nýju. Þeim til-
gangi var nú fúllkomlega náð og
viðurhlutamikið að hleypa honum í
miklu víðtækari rannsóknarverk, er
hann var naumast fær um vegna
takmarkaðrar þekkingar. Vinum og
stuðningsmönnum Horrebows í
vísindafelaginu var því engan veg-
inn fast í hendi að hann dveldist
lengur á íslandi. Var málið tekið
upp að nýju og ákveðið að kalla
Horrebow heim, en senda þá Egg-
ert og Bjama til Islands í hans stað.
Var Ludvig Harboe milligöngu-
maður við þá Eggert. Holstein
greifi, formaður vísindafélagsins
og ráðgjafi konungs, var mjög
fylgjandi þessu ráði, en aðstaða
hans í stjóminni var þannig að
hann átti hægt með að fylgja mál-
inu fram þar. Var vísindafélaginu
tilkynnt um þetta með bréfi 23. apr-
íl 1751 og svo til ætlast í fyrstu, að
þeir félagar færu til íslands þá um
vorið. Gert var ráð fyrir að þeir
yrðu í nokkur ár í för þessari og
höguðu störfúm líkt og áður haföi
verið ákveðið um Horrebow. Með-
an þeir störfuðu að rannsóknum
sínum áttu þeir að njóta styrks úr
sjóði Ama Magnússonar, auk launa
Táknræn mynd úr „Draumadikti"
eftir Ólaf Ólavius. Myndin sýnir
ólgandi haf og bát á hvolfi. Tvær
hendur, karlmannshönd og kven-
mannshönd, halda sér við borð
skipsins. Milli þeirra er letrað:
„Mors vita nobis“—dauðinn vort
líf. Til hægri handar er gyðjan
Mínerva með alvæpni, búin að
hjálpa vini sínum og unnusta, er
hún sér í fári staddan, en fær
ekki að gert. Haninn og uglan er
gyðjunni fylgja, „tákna kostgæfrii
hennar og árvekni, skarpsýni og
spakleika. Konumar á vinstri
hönd í sorgarbúningi, gráta missi
og flón sinnar dyggu stallsystur."
úr konungssjóði og svo ókeypis
flutnings á ferðum sínum um land-
ið, og var sú kvöð lögð landsmönn-
um á herðar. Loks var þeim heitið
Hér segir
frá Eggert
Ólafssyni og
einkum dval-
ið við ferða-
bókina miklu
og tildrög
þess að í hana
var ráðist
góðvild og stuðningi stjómarinnar
til meiri frama, er þeir heföu lokið
verki þessu á þann hátt sem til var
ætlast.
Vegna þess hve áliðið var er þetta
var ráðið og naumur tími til stefúu
um viðbúnað til slíkrar farar, var sú
breyting á gerð, að ósk þeirra fé-
laga og tilmælum frá vísindafélag-
inu, að þeir skyldu fresta för sinni
til næsta vors og nota tímann til
þess að búa ferð sína sem best og
fúllkomna sjálfa sig í ýmsum fræð-
um, svo sem stjömufræði, reikn-
ingslist, grasafræði og aflfræði, er
þeir þyrftu mest við til þess að
koma verki sínu fram. Nutu þeir
þetta ár launa þeirra er þeim höföu
í upphafi ætluð verið og mun við-
búnaður þessi hafa orðið þeim
næsta gagnlegur.
Náttúrufræði-
rannsóknir
Vorið 1752 fengu þeir 300 ríkis-
dali til þess að kaupa sér áhöld og
útbúnað til ferðarinnar og héldu
síðan heim til íslands. Þess er hér
ekki kostur að segja nánara frá
ferðum þeirra, enda þarflítið.
Fyrsta sumarið áttu þeir við erfið-
leika að stríða, vegna þess hve treg-
lega gekk með flutninga, er lands-
menn áttu að kosta. Var sú breyting
gerð á næsta ári að þeim var
greiddur ferðakostnaður úr kon-
ungssjóði og önnuðust þeir síðan
sjálfir um allt er að ferðum þeirra
og flutningi laut. Var ferð þeirra að
öllu leyti vel efhuð. Höfðu þeir
lengst af rúma 200 ríkisdali hvor á
ári, auk ferðakostnaðar og var það
allmikið fé á þeim tíma. Ferðir
þeirra og rannsóknir stóðu yfir frá
því vorið 1752, er þeir fóru firá
KaupmannahÓfn og til hausts
1757, er þeir komu þangað aftur,
eða rúm fimm ár. Á sumrin vom
þeir lengstum á ferðalagi, en dvöld-
ust á vetrum oftast nær báðir saman
í Viðey hjá Skúla Magnússyni.
Ferðuðust þeir um byggðir allar,
gengu á Qöll og jökla næst byggð,
söfnuðu miklu af náttúmgripum,
steinum, dýmm og grösum, gerðu
margs konar mælingar, veðurat-
huganir og þess háttar, rannsökuðu
surtarbrand, ölkeldur, brennisteins-
námur og jarðtegundir, er að gagni
mætti verða og gerðu tilraunir með
hreinsun brennisteins og saltsuðu.
Náttúmgripi þá er þeir söfnuðu
sendu þeir jafúharðan til vísindafé-
lagsins og gáfú árlega skýrslur um
rannsóknimar. Auk þess áttu þeir
allmikil bréfaskipti við menn í vís-
indafélaginu, Rantzau stiftamt-
mann og Holstein ráðherra, um
ýmisleg efni varðandi landið, hagi
þess og tilraunir, sem þá vom gerð-
ar eða í ráði um endurbætur at-
vinnuvega í landinu. En sá var í
raun réttri hinn upphaflegi tilgang-
ur þessara rannsókna, að þær
leiddu í ljós hversu landinu og nátt-
úmfari þess væri háttað og hversu
ástatt væri um atvinnuháttu og at-
vinnuhagi landsmanna. En erþekk-
ing væri um þetta fengin yrði ljós-
ara en áður hvað gera þyrfti og unnt
væri að gera landinu til viðreisnar.
Þegar þeir félagar komu til Kaup-
mannahafnar haustið 1757 var
þeim vel tekið. Vísindafélagið
veitti þeim nokkum fjársfyrk og
stjómin ákvað að þeir fengju að
halda launum sínum enn um hrið.
Hófst nú vinna við að raða náttúra-
gripum er þeir höfóu safnað og þvi