Tíminn - 22.09.1990, Blaðsíða 1

Ofjfil' io<i/nofnfe5. 05 T.iOf.hi.cci-BJ
nnirr'iT 8
22.-23. september 1990
Voru íslendingar eins miklir sóðar á 19. öld og erlendir
ferðamenn sem hingað komu vildu vera láta?
Það er furðulegt tiltæki að
þvo sér á hverjum morgni
Reykjavík þótti framan af heldur sóðalegur bær. Eins og sjá má á myndinni var vatnsbrunnurinn í Reykjavík staðsettur steinsnar frá holræsunum.
Hætt er við að vatnið hafi ekki alltaf verið heilnæmi
í grein sem Halldór Lax-
ness ritaði í Alþýðubókina
snemma á þessari öld fer
skáldið nokkrum orðum
um þrifnað landa sinna.
Þar segir hann m.a: „Þótt
alkunnugt sé að íslend-
íngar eru náttúraðir fyrir
óþverraskap, spillir ekki
að ámálga þessa heims-
frœgð vora einu sinni
enn. “
Fólk sem býr í skítugum
húsum hirðir líklega lítið
um líkamsþrif. Þetta virð-
ist altént vera Ijóst sé litið
á útganginn á íslensku
þjóðinni í aldanna rás.
Hugsanlega voru þó áar
þjóðarinnarþrifnir, sam-
anber heitin laugardagur
og baðstofa. Laugardag-
urinn tengdur því að
ganga til lauga og bað-
stofan tengd böðum.
Hörður Agústsson fullyrð-
ir að baðstofan hafi upp-
runalega verið nokkurs
konar gufubað, en síðar
breyst í svefnhús. Islend-
ingar hafa þá með tíman-
um þjappað sér saman í
hlýjustu vistarveruna og
jafnframt gleymt þarfsemi
baða. Ekki eru allir sam-
mála þeirri fullyrðingu og
telja að baðstofan hafi
aldrei þjónað sem baðhús.
En hvað með það, burtséð
frá því hvort menn böð-
uðu sig á miðöldum eður
ei, þá er það að minnsta
kosti Ijóst að böð hafa
verið úr sögunni á 19. öld.
Langtfiram eftir öldinni
virðast landsmenn hafa
talið sig hafa ýmsu öðru
þaifara að gegna en
þvottum og líkamshirð-
ingu. Slíkt fór ekki fram
hjá erlendum ferðamönn-
um.
Sveitafólkið var
„horað, skítugt
og gráðugt"
Ferðamenn sem hingað komu fyrr
á öldum höfðu sumir hverjir mörg
orð um sóðaskap íslendinga. Árið
1789 er íslensku sveitafólki lýst svo
að það sé „horað, skítugt og gráð-
ugt“. Rúmum 20 árum síðar eru lýs-
ingamar á Islendingum enn fremur
bágbomar. Bretinn Henry Holland
lýsir prestinum í Skálholti um það
leyti svo: „Hann er ruddalegur útlits
og óhreinn, og líkist einna helzt í
klæðnaði og yfirbragði burðarkörl-
unum á hafnarbakkanum i enskum
hafnarbæ.“ Fleiri em þær lýsingam-
ar sem gefa fremur óhijálega mynd
af þrifnaði landsmanna. Og ef hefð-
armennimir vom svo skítugir,
hvemig var þá almúginn? Auðvitað
virðist það liggja beinast við að
áætla sem svo að pöpullinn hafi ver-
ið enn sóðalegri, en þá ber á það að
líta að ferðamönnum var gjamt að
lýsa fremur því sem miður fór og var
sláandi eða skondið en hinu sem var
betra og ef til vill minna f frásögur
færandi. Efnahagur klerka var einn-
ig misjafn og menntunin eftir því.
Margir bændur vom þeim ríkari og
upplýstari. Útlit manna hefur því
verið upp og ofan, en athyglisvert er
að margir þessara sömu ótótlegu
karlmanna vom áhugamenn um
þrifalegt útlit kvenna.
Sæll er sá sem
siðaða konu hlýtur
ef þrifnaði ann
íslenska konan átti að vera „góð-
fus, forsjál, hagnaðarsöm, þrifin,
sparsöm ...“ og sitthvað fleira, svo
vitnað sé til orða Halldórs Pálssonar
sem fæddur var á Sleggjulæk árið
1773. Menn vissu nákvæmlega
hvemig hin fullkomna eiginkona
átti að vera. í kvæðinu „Þrifna kon-
an“ sem birtist í Klausturpóstinum
árið 1818 segir meðal annars svo:
Sœll er sá maður til frambúðar hlýtur,
siðaða konu, ef þrifnaði ann;
heimilis sælda ef hollra við nýtur, og
hjónabands yndœlis saknar ei hann.
:/: Því yfrið hugglaður sjer árla og
seint,
allt húsið og rúmið ogfatið tárhreint. J:
Magnús Stephensen dómsstjóri sem
sá um að koma þessum boðskap á
framfæri var auðvitað 1 hópi sið-
menntuðustu manna samtímans.
Hann hafði háleitar hugsjónir, og
tæplega þarf að draga það f efa að
hann hefur verið mörgum mannin-
um fyrirmynd. Það er því eilítið
skrítið að lesa lýsingu Henry Hol-
lands á heimilisbragnum í húsi Ól-
afs Stephensens í Viðey árið 1810.
Þar kvartar Holland hástöfum yfir
þeim hvimleiða sið systur Magnúsar
og lagskonu hennar að skyrpa í sí-
fellu. Holland sakar þær ungfrúmar
einnig um hirðuleysi. Ekki beint að-
laðandi lýsing, en þess ber að geta
að Holland var lítt um Magnús
Stephensen gefið og ef til vill ekki
fær um að láta hann eða hans nán-
ustu njóta sannmælis á stundum.
Eftir stendur það þó svart á hvítu að
um margt skorti á hreinlætið hjá fs-
lenskum konum rétt eins og körlun-
um. William Morris fannst húsfreyj-
an á Bjargi vera ósköp óhrein og
eymdarleg árið 1871 og svo var um
fleiri. Þeir töldu íslendinga, jafut
konur sem karla, ekki nógu hirðu-
sama um útlitið. Eitthvað kann þó
kvenfólkið að hafa verið skárra í
þessum efnum, enda er þess yfirleitt
getið í heimildum að kvenþjóðin
hugsi meira um útlitið en karlpen-
ingurinn. Það urðu þær sjálfsagt að
gera vildu þær eiga einhverja mögu-
leika á því að ganga út. í Handbók
fyrir Hvörn Mann ffá árinu 1812
fá óhreinar kvensniptir þá áminn-
ingu að biðlar þeirra muni snúa
sneyptir heim er þeir sjái á þeim út-
ganginn og ekki láta sjá sig meira.
Óþrifin stúlka er þar talin litt hæf til
að sjá um heimili og bamauppeldi,
en sem húsfreyjur vom kvinnumar
líka andlit heimilisins út á við. Þær
vom vegnar og metnar af flestum
eftir því hvemig þær stóðu sig i
stykkinu sem myndarkvinnur. í ísa-
fold árið 1892 kemur þetta ljóslega
fram, en þar segir svo:
Þrifnaöur bóndans til
lítils ef konan er sóöi
Á hveiju heimili er meira komið
undir því, að konan sje þrifin en
bóndinn; þrifnaður bóndans kemur
að litlu haldi, ef konan er sóði.
Þrifin og hirðusöm kona er prýði
hvers heimilis; en óþrifin og hirðu-
laus kona aflar heimilinu óvirðing-
ar...
Margir karlanna hafa eflaust gripið
á lofti fyrmefhdar hugmyndir í anda
Magnúsar Stephensens og hugsað
sem svo:
Það er vandi að velja sér
víf i standi þrifa.
En ólánsjjandi ef illa fer
i þvi bandi að lifa.
Konumar áttu þvf tæpast um annað
að velja en grípa sápu og kamb og
þvo sér rækilega eða var það ekki
svo?