Tíminn - 22.09.1990, Blaðsíða 2

10
HELGIN
Laugardagur 22. september 1990

rb\/r\r\«j«j ■ Mnr
Virðum líf - Vemdum jörð
Ráðstefna um umhverfismál verður haldin í Vestmannaeyjum
laugardaginn 29. september nk.
Dagskrá:
Kl.
10:20 Ráðstefnan sett
Unnur Stefánsdóttir, formaður LFK.
10:30 Norrænt umhverfisár
Siv Friðleifsdóttir, fulltrúi í framkvæmdastj. Norræna fé-
lagsins.
11:00 Umhverfið er dýrmætt
Sigurbjörg Sæmundsdóttir hagverkfræðingur
11:40 Umhverfismál í Vestmannaeyjum
Bima Þórhallsdóttir, áður ( heilbrigðis- og umhverfisnefnd
Vestmannaeyja.
Eftir hverja framsögu er hægt aö bera fram fyrírspumir
12:00 Matarhlé
13:20 Hópvinna
15:05 Miðdegishlé
15:20 Niðurstöður hópa kynntar/umræður
16:25 Ráðstefnuslit
Ráðstefnustjórar Oddný Garðarsdóttir og Svanhildur Guð-
laugsdóttir
17:00 Skoðunarferð um Vestmannaeyjar
19:45 Kvöldveröur og kvöldvaka í umsjón heimakvenna.
Kvöldið og nóttin frjáls.
Ráðstefnan er öllum opin. Þeir sem þurfa gistingu og flug, vin-
samlega hringi f Svanhildi í s. 98-12041 e.h. og Þórunni í s. 91-
674580 fyrir 24. september nk.
Landssamband framsóknarkvenna
REYKJAVÍK
Laugardaginn 22. september kl. 10.30 verður
„Léttspjallsfundur" að Höfðabakka 9, 2. hæð.
Sigrún Magnúsdóttir, borgarfulltrúi, mun
innleiða og stýra umræðum um starf að
borgarmálum I upphafi nýs kjörtimabils.
Fulltrúaráðið.
Unnur
Frá SUF
Fyrsti fundur nýkjörinnar stjórnar SUF verður haldinn laugardaginn
22. september kl. 11.00 á skrifstofu Framsóknarflokksins að Höfða-
bakka 9.
Dagskrá:
1. Verkaskipting stjórnar.
2. Verkefnaáætlun vetrarins.
3. önnur mál.
Kl. 18.00 hefst sýning videomyndar frá 23. þingi SUF og ýmislegt
annað verður gert til skemmtunar.
Formaður.
Aðalfundur Framsóknar-
félags Reykjavíkur
verður haldinn mánudaginn 24. september nk. kl.
20.30 í Hótel Lind, Rauðarárstíg 18.
Auk venjulegra aðalfundarstarfa mun Guðmundur
G. Þórarinsson alþingismaður ræða stjómmála-
viðhorfið.
Stjómln.
Gu&mundur G.
Þórarinsson
Aðalfundur F.U.F. í Reykjavík
verður haldinn mánudaginn 1. október 1990.
Venjuleg aðalfundarstörf. Nánar auglýst síðar.
Stjórnin.
Reykjanes
Skrifstofa kjördæmasambandsins að Hamraborg 5, Kópavogi, eropin
mánudagatil fimmtudaga kl. 17-19. Sími 43222.
K.F.R.
Furðulegt ■■■
Hollt fyrir ung börn
að baðast upp úr
köldu vatni!
Af sýslu- og sóknarlýsingum sem
Hið íslenska bókmenntafélag lét
gera á árunum 1839-1843 sést gjörla
að böð hafa ekki verið íslendingum
töm um þær mundir. Helst nota
menn böð við ýmsum krankleika og
meinum. Landsmenn áttu það
reyndar til að baða böm eitthvað
fyrstu árin, en síðan ekki söguna
meir. Sum böm hafa aldrei verið
þrifm og gaf slíkt mönnum eins og
Magnúsi Stephensen tilefni til skrifa
á borð við þessi árið 1822:
Eitthvert hið kröptugasta meðal
til að styrkja líkama og heilsu
Ungbama, er daglegur þvottur alls
þeirra kropps, ffá hvirfli til ilja, í
vatni. Þetta ber að sé um fyrstu 2
eða 3 vikur þessara lífs valið til
þessa volgt, en látið fara kólnandi
dag frá degi ... úr því það er mán-
aðargamalt og heilbrigt, skal ætíð
brúka ískaldt, og ... sækja í vatns-
bólið, helzt rennanda-vatn, hvar til
er, en annars f brunna.
Augljóslega var með þessu miðað
að því að ala upp hrausta einstak-
linga. Andinn er sá hinn sami og
kemur fram í þessum ffægu ljóðlín-
um Bjama Thorarensen amtmanns
(1786-1841): „Fjör kenni’oss eldur-
inn, frostið oss herði“. Þeir Bjami
vom reyndar litlir vinir, en þama
virðast skoðanir þeirra Magnúsar ná
saman að einhveiju leyti. Að því
skyldi stefnt að ala upp böm sem
sprikluðu af hreysti, hert í kulda.
Magnús leggur hins vegar minni
áherslu á þrif fullorðinna. Hann
nefhir það reyndar að böð geri full-
orðnum tæplega nema gott eitt og
þau séu sérlega heilsusamleg ef
sjúkleika beri að höndum. Vatnið
virðist að mati hans og margra ann-
arra hafa styrkjandi áhrif og nær-
andi. Þannig telur séra Bjöm Páls-
son að uppgangspestir nái lítilli fót-
festu f Þingvallasókn um 1840
vegna „hreina og góða“ vatnsins í
Þingvallavatni. Að hans mati mundi
það „máske draga til sin illsku-
dampa, en frá mönnum.“ Hann hef-
ur ákveðnar skoðanir á heilnæmi
vatnsins og gengur jafnvel svo langt
að telja það hina mestu hneisu að
menn skuli ekki gera sér jarðböð eða
laugar, svo mikið sem sé nú af vatni
og hvemm á landinu. í sama streng
tekur Jón Hjaltalín landlæknir, en
hann segir:
Jeg þori óhætt að fullyrða það, að
ef menn héldu uppi venju forfeðra
vorra, og gengju í laugar að
minnsta kosti einusinni í hvörjum
mánuði, þá mundu bæði kláði og
aðrir hömnds kvillar verða lángt-
um sjaldgæfari á íslandi; og það er
undarlegt, að fólk ekki skiptir sér
af þessu, jafnvel þó náttúran á
mörgum stöðum minni þá á það
með heita hveravatninu.
Hreinæti styrkir
heilsu og skynsemi
Menn virtust þannig ekkert draga í
efa laugarferðir fommanna og vom
sumir meira að segja á þvf að slíkt
væri ekki aðeins líkamanum hollt
heldur og andanum. Sveinn Pálsson
settur landlæknir telur árið 1803 að
Hreinlæti... [styrkij heilsu manns
og skynsemi;... [auki] hans náttúr-
ugiæði, glaðsinni og iðiusemi ... í
einu orði: hreinlát manneskia ei-
núngis nær sinni ásköpuðu, há-
dýrmætu fullkomnun, og nýtur
lífsins í allri þess yndælis og far-
sældar fyllingu.
Eitthvað virðist þjóðin lítt hafa tek-
ið mark á sliku tali eða þá það farið
fram hjá mönnum, þvf gamlar laug-
ar fengu víðast hvar að grotna niður
og menn eins og ferðamaðurinn C.
W. Shephard hörmuðu örlög þeirra.
Hann segir það um Snorralaug í
Reykholtsdal árið 1862 að hún sé í
„aumkunarverðu ástandi... einungis
notuð til að skafa úr óhreinum fot-
um.
Það vom því sannarlega breyttir
tímar frá því að Snorri og aðrir höfð-
ingjar gáfu sér tíma til baða, þjóðin
mátti vart vera að því að skvetta á
sig vatni. Helst virðist svo vera sem
menn hafí þvegið sér um allan
kroppinn fyrir stórhátíðir og stöku
kirkjuferðir. Það var ágætt, svo langt
sem það náði. Jól og páskar em að-
eins einu sinni á ári og kirkjuferðir
vom ekki ávallt á hveijum sunnu-
degi. Guðjón Jónsson, sem fæddur
var í Gufudalssveit árið 1870, minn-
ist strjálla kirkjuferða ffá unglings-
ámm. Farið var til kirkju tvisvar
hvert ár og fyrir þær ferðir skoluðu
menn af sér skítinn. Einnig reyndu
menn oft að þvo sér ofúrlítið fyrir
kaupstaðaferðir og gestakomur. Oft-
ar var það nú ekki. Tæpast óvana-
legt á þeim tíma, en þó þekktust líka
dæmi um hið gagnstæða. Dr. Finnur
Jónsson (f. 1865), sonur Jóns Borg-
firðings, getur þess „furðulega" til-
tækis húsffeyjunnar að Varðgjá f
Öngulsstaðahreppi að láta hann
ungan þvo sér og greiða á hveijum
morgni. Fleiri em þeir líka sem
nefna tíðari þvotta en nokkmm sinn-
um á ári. Að sögn Ólafs Jónssonar
og Þórbergs Þórðarsonar var það al-
menn venja f Reykjavík á síðari
hluta aldarinnar að karlar þvægju
ffaman úr sér um það bil þrisvar í
viku. Konumar oftar, jafnvel dag-
lega, og allir vættu hendur sfnar.
Slíkt hefur þó eflaust af mörgum
verið álitin hin mesta fordild á þess-
um tfma. Altént fékk Ólöf ffá Hlöð-
um skömm í hattinn fyrir að vilja
þvo sér oftar en á sunnudögum um
1860-1870. Hún mátti líka gera sér
það að góðu við andlitsþvott að
nugga framan úr sér með blautum
lepp. Strigahandklæði vom ekki til á
heimili hennar, svo að þvotti lokn-
um þurrkuðu menn sér á þurrum
vaðmálslepp eða svuntuhomi. Sápu
Það orð fór af íslenskum sjávar-
plássum á 19. öld að þar væri
sóðalegt um að lítast fslenskir
sveitamenn þóttu heldur ekki ýkja
þrifalegir. Stanley, sem var hér á
ferð 1789, talaði um að sveita-
fólkið værí „horað, skítugt og
gráðugt".
þekkti hún ekki heldur fyrr en full-
tíða, vatnið og keytan urðu að duga.
Landsmenn læra
smátf og smátt
aö meta sápu
Ólöfu frá Hlöðum fannst reyndar
eftir á sem bemskuheimili hennar
hefði verið óvenju illa statt menn-
ingarlega séð, og vfst er um það að
sápa var ekki óþekkt á íslandi á 19.
öld. Flest heimili keyptu eitthvað af
sápu og ýmsar gerðir vom til af
henni. Þorkell Bjamason, sem var
prestur á Reynivöllum (f. 1839),
segir að um 1850 hafi á alþýðuheim-
ilum gjaman verið keypt eitt til tvö
pund af blautsápu á ári og lítið eitt af
handsápu. Hafi sápunotkunin svo
aukist með tímanum.
Verslunarskýrslur staðfesta þessi
orð Þorkels, en þó varð aukningin á
sápukaupum ekki stöðug, enda fóm
sápukaup eftir efnahagsástandi á
hveijum tíma. Yfirlit yfir þau og
kaup á öðmm „lúxusvömm" gefur
því jafnframt nokkra mynd af hag
íslensku þjóðarinnar.
Innflutningur á sápu, kaffi og
tóbaki um miðja 19. öld í pundum
Ár Sápa Kaffi Tóbak
1840 7168 88808 82948
1849 12819 293833 79967
1855 18132 426980 79967
1862 17435 373095 102566
1864 23627 357413 111671
1866 31055 439866 130927
1868 24796 367007 82997
1870 28644 402956 113377
1872 38513 408577 123221
Heimild: Skýrslurum landshagi,
l-V. bindi, (Kbh., 1858-1875).
Á þessum áram fjölgaði lands-
mönnum úr um 57 þúsundum í um
70 þúsund manns. Það þýðir til
dæmis, að árið 1872 hafi hver lands-
maður getað haft um 550 gr af sápu
til afnota það árið og þá ekki ein-
göngu til líkamsþvotta, heldur líka á
allt annað sem þvegið var með sápu.
Ekki er það mikið sé litið til sápu-
notkunar í dag, en fólk sparaði sáp-
una f lengstu lög. Sápan þótti lfka
svo merkileg að hún var notuð til
gjafa eftir kaupstaðarferðir, rétt eins
og hárkambar og ýmislegt smálegt.
Sápa var þannig nokkurs konar
„lúxusvamingur", en hún var þó
ekki af öllum talin það besta sem
hægt væri að þvo sér úr. Jónas frá
Hrafnagili segir að á 19. öld hafi til-
haldsstúlkur gjaman þvegið sér úr
mjólk, mysu eða skyrblöndu. Átti
slíkt að gefa fallegra útlit. Ein þeirra
kvenna sem töldu slíkt heilagan
sannleik var Margrét Sigurðardóttir,
L