Tíminn - 09.03.1991, Blaðsíða 1

Hvassafell í Saurfoæjarhreppi í Eyjafirði
SHjaspell að Hvassafelli
Hin þrettán ára gamla Randíður Bjarnadóttir varð leiksoppur
í hatrömmu vaidatafii kirkju og veraldlegs valds á íslandi
Hvergi er bjartara yfír íslandi en á Þingvöllum. Og
hvergi hefur bjartara verið yfir íslenskri sögu en á þess-
um stað, þar sem allshetjarþing þjóðarinnar var háð í
hartnær níu aldir. En þótt Islendingar minnist fyrst og
fremst heiðríkjunnar í sögu sinni þegar þeim verður
hugsað til Þingvalla þá syrtir þó oft að í minningunni.
Þar voru menn réttaðir og konum drekkt og þar urðu
átök með höfðingjum landsins er barist var um auð og
völd. Svo var einnig einn heiðan vordag í lok júnímán-
aðar árið 1481, daginn eftir þingsetningu, er Ólafur
Rögnvaldsson Hólabiskup gekk í fullum skrúða ásamt
klerkum sínum til lögréttu, búinn konunglegu verndar-
bréfí handa Hólakirkju og persónulegu vemdarbréfí
Kristjáns konungs I af Danmörku biskupi til handa,
ásamt fíeiri gemingum. Biskup lét lesa bréf sín í
lögréttu, meðal þeirra vom forboðunarbréf yfir Hrafni
lögmanni Brandssyni að Skriðu í Reykjadal. Biskup
bannaði lögmanni að nefna nokkra dóma meðan hann
væri undir forboði heilagrar kirkju og fyrirbauð öðmm
mönnum að ganga í dóma eftir nefningu hans. Komst
biskup svo að orði að Hrafn lögmaður skyldi ekki
„skemma lögréttuna og aðra dandimenn með sinni
náveru.“
Háreysti i lögréttu
Þegar hafinn var lestur biskups-
bréfa gerðu lögmaður og menn
hans háreysti mikla og „hrópuðu
þeir þar upp í lögréttunni, lemj-
andi sínum höndum saman með óp
og kall og háreysti, svo þau bréf
skyldu ekki mega heyrast sem bisk-
upinn vildi lesa láta. Sögðust þeir
hvorki sæta kóngsins bréfum né
nokkrum öðrum þeim biskupinn
lét þar upp lesa. Nokkrir af mönn-
um lögmanns buðust til að skera
sundur kóngsins bréf og til að
draga biskup og presta hans út af
lögréttunni og sögðu að hann ætti
ekki þar að vera.“ Sumir hinna
æstustu í liði Iögmanns hótuðu
klerkum lífláti ef þeir hefðu sig
ekki á brott úr lögréttunni. Biskup
og klerkar hans létu þá undan síga,
en biskup mótmælti harðlega þess-
um aðförum og gat þess að hann
ætti sæti í norska ríkisráðinu sem
þá fór með konungsvald á íslandi
eftir andlát Kristjáns konungs I.
Viðburðirnir á Alþingi 1481 eru
einhver hörðustu átök sem um
getur í viðskiptum leikmanna og
kaþólskrar kirkju. Raunar var hér
þó um enn meira deilt. Ólafur
Rögnvaldsson var ekki aðeins
kirkjuhöfðingi þessa stundina
heldur einnig fulltrúi hins danska
konungsvalds. íslenskir leikmenn
og höfðingjar risu hér ekki aðeins
gegn drottinvaldi kirkjunnar, held-
ur einnig gegn sjálfum konung-
dómnum. Tilefni þessara pólitísku
stórtíðinda var þó af óskyldum rót-
um runnið: legorðsmál norð-
lenskra feðgina, ríks bónda og
ungrar dóttur hans, Bjarna Óla-
sonar og Randíðar að Hvassafelli í
Eyjafirði.
Efnabóndi
Um ætt Bjarna Ólasonar vita
menn ekki. Það eitt er víst að 1461
gengur hann að eiga Margréti,
dóttur ólafs Loftssonar hins ríka á
Möðruvöllum. Allt bendir því til að
Bjarni Ólason hafi verið vel ættað-
ur og efnaður. Hann hefur þá verið
maður um tvítugt og ungu hjónin
munu hafa reist bú á Hvassafelli
sem var erfðajörð Margrétar. Þegar
hann byrjar búskap á hann að
minnsta kosti fjórar jarðir sjálfur,
en fær þrjár með konu sinni. Með-
al jarða hans voru Þverá í Fnjóska-
daí og Vík í Flateyjardal. Á næstu
tveimur áratugum kemur hann lítt
eða ekki við sögu, en þó er vitað
um nokkur jarðakaup hans. Hon-
um hefur græðst fé á þessum árum
og hann ver því í jarðir, svo sem
siður var ríkra manna á 15. öld.
Það er ekki fyrr en árið 1480 að
Bjarna Ólasyni skýtur upp úr
myrkri þessarar heimildasnauðu
aldar og er hann þá bendlaður við
þann kynferðisglæp að hafa átt
mök við Randíði dóttur sína.
Þótt Bjarni byggi að Hvassafelli í
Eyjafirði, sem mun hafa verið höf-
uðból hans, þá sýnist svo sem hann
muni hafa dvalið Iangdvölum að
öðrum búum sínum, Þverá f
Fnjóskadal og Vík í Flateyjardal.
Var slíkt altítt um höfðingja og rík-
isbændur á þeim tímum. Á báðum
þessum búum er getið Randíðar,
dóttur Bjarna, og virðist svo sem
hún hafi ekki verið alin upp á
Hvassafelli. Af því hafa menn dreg-
ið þá ályktun að hún hafi ekki ver-
ið dóttir Margrétar Ólafsdóttur,
konu Bjarna. Randíður er þó með
vissu fædd eftir að Bjarni.Ólafsson,
faðir hennar, kvæntist Margréti,
því hún er talin um 13 ára að aldri
1477. Skjalleg heimild frá 16. öld
skýrir þó frá því að Randíður hafi
verið dóttir Margrétar Ólafsdóttur
og er þá allt eins líklegt að hún hafi
verið alin upp á Hvassafelli hjá for-
eldrum sínum en fylgt föður sínum
á ferðum milli búa hans er hún tók
að stálpast.
Hneykslismál berst
biskupi til eyrna
Það mun hafa verið fyrri hluta árs
1480 að Ólafi biskupi Rögnvalds-
syni bárust þau tíðindi til eyrna að
Bjarni bóndi Ólason á Hvassafelli
hefði samrekkt dóttur sinni. Ólafur
biskup var norskur að ætt og talinn
aðalborinn, drambsamur maður og
ágjarn til fjár og valda. Þegar hér
var komið sögu hafði hann setið
rúmlega tvo áratugi að Hólum, átt
í útistöðum við höfðingja og leik-
menn og rakáð saman fé sjálfum
sér og kirkjunni til handa. Leg-
orðsmál og hórdómsbrot voru
kirkjunni drjúgar tekjulindir á
þessum árum, því að kirkjan hafði
dómsvald í slíkum málum öllum
og dæmdi menn í refsingar og fé-
sektir fyrir kynferðisleg afbrot. Við
samlagi foreldra og barna lágu hin-
ar þyngstu refsingar kristniréttar.
Sá, er sannur varð að sök um slíkt
afbrot, varð óbótamaður þar til
hann hafði þegið skrift og lausn af
biskupi. í öðru lagi hafði hann fyr-
irgert öllu fé sínu, föstu og lausu,
og féll það hálft til konungs en
hálft til kirkjunnar.
Ef sökunautur játaði brot sitt varð
hann að ganga þá skrift er biskup
setti honum, en ef hann synjaði
fyrir það, þá skyldi hann staðfesta
þá synjun með tylftareiði. Sá eiður
var þannig að hinn sakborni synj-
aði sjálfur með eiði fyrir þann
verknað sem á hann var borinn og
með honum tólf menn er honum
voru nefndir. Skyldu þeir sverja
það að þeir hygðu honum eiðinn
særan eða ósæran. Ef menn feng-
ust ekki til að sverja sakborningi
eiðinn særan, dæmdist hann
óbótamaður.
Hvalreki á fjörur
kirkjunnar
Blóðskammirnar voru jafnan
hinn mesti hvalreki á fjörum hinn-
ar kaþólsku kirkju, en veiðin bæði
mikil og góð þar sem Bjarni Ólason
var. Fyrstu vitnin, sem fram komu í
málinu, voru hjónin Jón Þorsteins-
son og Guðrún Guðmundsdóttir
og munu þau hafa staðið fyrir búi
/