Tíminn - 09.03.1991, Síða 12

20 T HELGIN
Laugardagur 9. mars 199Í
Það er víðar en á
íslandi, sem ævi-
sagnaritun er viða-
mikil bókmennta-
grein og ævísögur
eftirsóttar af lesend-
um. En það eru
deildar skoðanir um
hvernig nálgast beri
efnið. I eftirfarandi
grein eftir Ulic
O’Connor er birtist
nýlega í The Sunday
Times eru ýmsar
skoðanir á þessu
efni viðraðar.
Norman Mailer. Á innfelldu
myndinni er Gary Gilmore.

Hvernig
á að rita
Á hún að vera staðreyndasafn, eða þarf höfundurinn að vera gædd-
ur gáfu til að geta túlkað persónu sína fyrir lesandanum?
Er ævisagnaritun að sprengja af sér
öll bönd? Þungi og stærð ýmissa
nýrri ævisagna krefst þess að menn
hafi með sér púlt í rúmið, því heim-
ildaefnið er orðið svo mikið að vöxt-
um, allra handa skjöl, efrii á hljóð-
böndum, sendibréf og fjöldi smærri
og stærri hneykslismála, sem er
ómissandi í slíkum ritum nú til
dags. John Carey, sem ritaði um-
sögn um ævisögu Dickens eftir Pet-
er Ackroyd á fyrra ári segir að höf-
undur hafi „þjappað saman i einu
bindi öllu sem vitað er um efnið“.
„Öllu sem vitað er um efnið“? Ekki
hefðu menn á borð við Lytton Strac-
ey, sem er einn brautryðjenda nú-
tíma ævisöguritunar, hafa fallist á
þetta. Aðferð hans var sú að velja úr
staðreyndum og gefa nútíma les-
anda mynd af söguhetju sinni í listi-
lega sömdum texta, svo að hann líkt
og stæði þeim lifandi fyrír hug-
skotssjónum á síðunum. Stracey
vildi endurskapa ævisöguritun sem
listgrein. í formála að bók sinni
„Fremstu menn Viktoríutímans"
segir hann: ,/Evisöguritarinn á að
róa út á þann víða sæ sem viðfangs-
efnið er og sökkva niður í hann fötu
hér og þar, sem koma mun upp með
sýnishorn þess er í djúpinu leynist
og rannsaka það af einlægri for-
vitni".
André Maurois gerði sér líka grein
fyrir möguleikum ævisöguritunar
sem listgreinar og í bók sinni um
Shelley vildi hann láta „vatnasym-
fóníu" listræns innsæis hljóma
undir frásögninni.
Virginia Woolf, sem hreifst af til-
hugsuninni um að rjúfa viðjar og
skorður viktóríönku „mektar-
manna" — hefðarinnar í ævisögu-
ritun rivr.?'; 19'' i.;f vjQ opnum
eina ai nýua ^. :sagna, verður
ljóst að afstaða höfúndanna til við-
fangsefnisins hefur breyst...höfund-
inn velur og greinir. í stuttu máli þá
er hann hættur að vera annálaritari,
en hefur gerst listamaður".
„Velur og greinir". Þetta er óravegu
frá því sem einkennir margar nýj-
ustu ævisögumar nú, þær er mestu
gengi eiga að fagna. Þar er okkur
um sem ungum manni. En þá vakn-
ar sú spurning hvort það mikla
safna staðreynda sem skráð er í ein-
um kaflanum á eftir öðrum gefur
lesandanum neitt skýrari mynd að
þessum einum hinna mestu höf-
unda á öldinni. Kannske eru menn
ekki miklu nær en ef þeir hefðu að-
eins lesið miklu lauslegri ágrip.
Hugh Kenner, sem er kunnur
gagnrýnandi og höfundur bókar um
Ezra Pound og samtíma hans, sem
náði miklum vinsældum, hallast að
því síðasttalda. Hann telur að Ell-
mann hafi brugðist bogalistin í því
sem verður að teljast meginmark-
miðið í ævisögu: að láta lesandann
skynja nálægð þeirra sálna sem
„gera lífið þess vert að skrifa um það
og lesa um það“. í ritdómi um bók-
ina um Joyce eftir Ellemann sakaði
Kenner hann einnig um að nota sér
ótæpilega eitt og annað í ritum
Joyce til þess að fylla upp í, þegar
aðrar heimildir skorti. „Hver mun
hafa þolinmæði til að kynna sér slík-
an sparðatíning að öld liðinni"?
„Sparðatíningur". Já, einmitt.
Holroyd. Þríðja
bindi ævisögu
Bemards Shaw ei
væntanlegt innan
skamms.
sem sem tiltækt
er um viðkomandi söguhetju og
hefur höfundurinn reynt að mat-
reiða það á sem læsilegastan hátt.
Það verður svo lesandans að mynda
sér skoðun á þeim sem um er ritað
— hver verður að gerast sinn eigin
listamaður, ef svo má segja. Þessi
aðferð einkennir einkennir bækur
tveggja ævisöguritara er nýskeð
hafa vakið athygli, þeirra Michael
Holroyd og Richard Ellmann, sem
nú er látinn.
Ekki leikur vafi á að Ellmann lagði
geysilega vinnu í ævisagnaritun
sína. Þótti ævintýri líkast hvemig
hann þefaði uppi ótrúlegustu smá-
muni er hann safnaði efninu til bók-
ar sinnar um James Joyce, sem
minnti á útsjónasemi Sherlock
Holmes. Hann gekk svo langt að
hann þóttist geta sé hverjir mundu
vera hinar raunverulegu fyrirmynd-
ir af persónum í Dubliners og Odys-
seifi hinum nýja. Hann hafði uppi á
skólabræðrum Joyce í menntaskól-
anum í Dublin og tókst þannig að
bregða upp heillandi mynd af hon-
Richard Ellemann.
Á innfelldu mynd-
inni er söguhetja
hans James
Joyce.
Menn mega gæta sína að týna sér
ekki í mergð neðalmálsgreina Ell-
manns. í vinsælli ævisögu er hann
ritaði um Oscar Wilde gekk hann
langt til þess að sannfæra lesendur
um að Wilde hefði látist af sýfilis.
Það taldi hann skipta meginmáli
vegna skilnings síns á persónu Wil-
des. í þesu skyni rangtúlkar hann
dánarvottorð það er læknir ritaði
við dauða Wildes. í vottorðinu er
hvergi að finna neitt er bendir til að
hann hafi liðið af kynsjúkdómi.
Dánarmeinið er sagt vera heila-
bólga. Og Ellemann lætur ekki þar
við sitja. Hann vísar einnig í skjal
um banasjúkdóm Wildes er Royal
Society og Medicine eignaðist 1958,
en lætur þess hvergi getið að skjalið
var ritað sérstaklega til þess að
sanna að sýfilis var ekki orsökin að
dauða Wildes. Þetta er vissulega í
mikilli andstöðu við þá áminningu
Desmond MacCarthy að ævisögurit-
arinn ætti að líta á sjálfan sig sem
„listamann sem bundinn er trún-
aðareiði".
Holroyd hlaut mikla og verðskuld-
aða viðurkenningu fyrir verk sitt í
tveimur bindum um Lytton Stracey.
Því fylgdi hann eftir með tveggja
binda verki um ævi Augustus John
og á þessu ári kemur út þriðja bindi
af ævisögu Bernard Shaw, er hann
hefur ritað. Hér er moðað úr ókjör-
um af heimildum sem sanna öf-
undsverðan dugnað höfundar og
lesandinn er ekki í vafa um að þama
sé allur fáanlegur fróðleikur um
söguhetjumar saman kominn. En
ekkert bendir til að Holroyd hyggist
fylgja aðferð Strachey eða Maurois.
Urvinnsla hans er meira í ætt við að-
ferð skjalavarðarins og annálaritar-
ans, en að hann vilji með ritun sinni
Iaða fram þá glóð sem Maurois von-
aði að léti lesendum finast þeir „vera
í vinnustofu Balzacs og deila með
honum reynslu hans og minning-
um“.
Ekki er að efa að sá sem tekst á
hendur ferð í gegn um hin tvö
miklu bindi Holroyds um Strachey
verður hinn ánægðasti með allt
þetta magn af fróðleik. En á sú
ánægja rætur að rekja til löngunar-
innar að heyja sér fróðleik eða þess
að menn öðlist dýpri skilning á
merkum listamanni? Holroyd hefði
án vafa þótt spurningin út í hött og
að þetta skipti ekki máli. En sé litið
á verkið í Ijósi þeirra kenninga sem
settar voru fram fyrir um 60 árum
af höfundum sem vildu beina ævi-
sagnaritun inn á nýjar brautir, ber
þá ekki að spyrja á þessa leið?
En hvar eru þá þeir höfundar sem
fóru að tillögum þeirra er lögðu til
nýja nálgun í ævisaganritun? Ekki
er verið að útiloka aðra, þótt hér sé
bent á Norman Mailer, sem segja
má að teljist til ævisagnahöfunda
sem „velja“ fremur en „safna“. Ævi-
saga hins dæmda morðingja Gary
Gilbert eftir Mailer, „The Executi-
oners Song“, er dæmi um listræna
ævisögu. Áður en Mailer hófst
handa við ritun „The Executioners
Song“ (1977) var hann þegar kunn-
ur sem einn fremsti prósa-höfund-
ur Bandaríkjanna. En þegar í upp-
hafi hafði nútíma tækni í mynd
hljóðritaðra samtala o.fl. íþyngt
honum með slíkum ókjörum af
upplýsingum að hefði hann mis-
notað þær hefði verið af og frá að úr
hefði orðið bókmenntaverk, þótt
bókin hefði komist á metsölulista.
Ef til vill átti sú staðreynd að hann
hafði lokið prófi í loftsiglingafræði
frá Harvard þátt í því að honum
tókst að pæla í gegn um 15 þúsund
síður af hljóðrituðum viðtölum og
hundruð af minnisbókum og gera
listaverk úr öllu saman. I „The
Executioners Song“ er engin sögu-
flétta. Við þekkjum upphafið, mið-
þáttinn og endirinn. En hin sanna
saga af morðingja sem krafðist að
vera tekinn af lífi (í andstöðu við
ýmsa hópa er börðust gegn dauða-
refsingu) gat keppt við hvaða skáld-
skap sem var, færi skapandi lista-
'maður um hana höndum. Þetta
1 gerði Mailer sér ljóst er hann sagði:
. „Ég vildi að ég hefði sjálfur upp-
hugsað þessa sögu, því það hefði
verið ótrúleg hugdetta. Skáldskap-
argyðjurnar hafa verið mér góðar,
því þær fengu mér um síðir efni í
sögu, sem bað um að verða skrif-
uð“.