Tíminn - 18.05.1991, Blaðsíða 4

12
T HELGIN
Laugardagur 18. maí 1991
Konungur
stórmyndanna
fallinn frá
Fyrir skömmu lést einn þekktasti kvikmynda-
leikstjóri síöari áratuga, David Lean. Hér minn-
ist Adrian Tumer þessa afkastamikla höfundar
ýmissa kunnustu stórmynda í okkar minni, en
greinin birtist í Sunday Times fyrir nokkru.
Arabíu Lawrence (1962) laðaði að sér milljónir áhorfenda.
,Allir, lfka þeir sem sjaldan fara í
bíó, eru kunnir kvikmyndum Davids
Lean. Hann náði til milljónatuga í
verkum sínum. Við munum er Tre-
vor Howard strauk sandkornið úr
auganu á Celiu Johnson í „Brief
Encounter" (1945) og upphafsins að
„Great Expectations" (1946), þegar
Magwitch hræöir Pipp litla með orð-
unum: „Þegiðu, skítseyðið þitt, eða
ég sker þig á háls!“
Við munum Iíka eftir því er brúin
yfir Kwaifljótið var sprengd í loft
upp í samnefndri mynd (1957), því
er Omar Sharif kemur á vettvang
eins og þruma úr heiðskíru lofti í
Arabíu Lawrence (1962), þegar ridd-
araliðið þeysir yfir ísinn í Zhivago
lækni (1965) og því er stormurinn
geisar í Dóttir Ryans (1970). Og
hefði Lean lifað mundi „Nostromo"
eftir sögu Joseps Conrad hafa orðið
ein perlan í viðbót: til dæmis sigl-
ingin yfir flóann undir Ijómandi
stjörnum með stolinn silfursjóð í
farteskinu. Tökur áttu að hefjast í
september nk.
Lean elskaði kvikmyndir. Hann
elskaði myndavélar, linsur og leik-
stjórnarbúnað af sama ákafa og aðr-
ir karlmenn elska konur. Hann var
sem bergnuminn af þeim eiginleika
kvikmyndarinnar að geta látið dag-
draumana rætast og flytja áhorfand-
ann til fjarlægra staða. Flóttinn frá
veruleikanum var honum mikið at-
riði. Rétt eins og hann sjálfur flúði
heimahaga sína í sveitinni og síðar
England, þar sem ég ætla að honum
hafi þótt hann vera bundinn og ór-
frjáls.
Skorti hann ástríðu
gagnvart lífinu?
Fyrir skömmu sagði einn gagnrýn-
enda Sunday Times, sem var að rita
um kvikmyndagerð fyrir daga Le-
ans, að þótt Lean hefði haft ástríðu
til kvikmynda þá hefði hann skort
ástríðu er kom að lífinu sjálfu. Þetta
túlkaði gagnrýnandinn sem svo að
fyrir vikið gæti hann ekki talist
meðal meiri listamanna í hópi kvik-
myndaleikstjóra. Þetta er beinskeytt
athugasemd og þess virði að vera at-
huguð nánar. En líklega væri nær
{september nk. hugöist
David Lean hefja tökur á
Nostromo eftir sögu
Joseps Conrad. En sú
mynd verður varla að
veruleika eftír fráfall
hans.
Iagi að segja að viss kuldi og tilfinn-
ingaleg niðurbæling hafi einkennt
myndir hans. í myndunum Brief
Encounter, The Passionate Friends,
Summer madness, Dóttir Ryans og
A Passage to India er alls staðar fjall-
að um tilfinningalega og kynferðis-
lega bælingu. Sama á við um Brúna
yfir Kwai-fljótið og Arabíu Lawr-
ence, en þar rekst hernaðarlegur agi
á við tilfinningalega tjáningarþörf.
Það var líka án vafa þetta sem laðaði
Lean að Uppreisninni á Bounty, sem
hann gafst upp við eftir fimm ára
starf og þetta gæti hafa laðað hann
að Nostromo.
Lean var líka gagnrýndur fýrir að
búa til „happy-ends“ með fjárhags-
legan ávinning í huga. En slíkt rek-
ast menn sjaldan á í mestu myndum
hans. Pip er vonsvikinn maður í
Great Expectations. Kvenhetjurnarí
Brief Encounter, The Passionate
Friends, Madelaine, Summer Mad-
ness og A Passage til India, hverfa
inn í gráa veröld hverdagsleikans
eftir að ofsi og tilfinningar hafa leik-
ið lausum hala skamma hríð. Zhi-
vago deyr sem hið fjötraða skáld og
Lara hafnar í gúlaginu. Rosy Ryan er
ofurseld fordæmingunni. Síðasta
setning Nicholsons í Brúnni yfir
Kwai-fljótið er: „Hvað hef ég gert?“
og vísar til að alla ævi hefur hann
verið samviskusamur hermaöur.
Lykilsetningin í Arabíu Lawrence
eru þessi orð söguhetjunnar: „Hver
ertu?“ (Lean lagði honum sjálfur
þessa setningu í munn.) Lawrence
fær ekki svarað því og stendur að
lokum uppi sem hálfgerður ómerk-
ingur er bæði Englendingarnir og
arabarnir yppa öxlum yfir.
Lean hlaut ástsæld (og mikla auð-
legð) vegna þeirra mynda sinna er
mestu gengi áttu að fagna. Þegar ég
sagði eitt sinn við hann að Zhivago
læknir væri mislukkuð sem lista-
verk af því að þar skorti hina raun-
verulegu hetju, hreytti Lean út úr
sér að hún hefði samt sem áður fært
honum meiri tekjur en allar aðrar
myndir hans til samans.
Kunni best við sig í
Hollywood
Hann kunni alltaf best við sig í
Hollywood, eftir að hann hafði unn-
ið til fyrstu óskars-verðlaunanna, en
það var árið 1957. Bresk kvikmynda-
félög buðu honum heldur ekki fleiri
verkefni. Þar í landi hneigðust
menn nú fremur til að gera minni
og raunsærri myndir og höfnuðu
óraunveruleikakenndum breið-
David Lean ásamt Alec Guin-
ness í A Passage to India.
áleit að Bretar lítilsvirtu hæfileika
hans til að framleiða þessi metsölu-
verk í Hollywoodstíl og fann sér við-
kunnanlegri félagsskap vestra, eins
og þá leikstjórana Wilder, Wyler og
Zinneman.
Á síðari árum tóku yngri menn að
skáka honum, eins og þeir
Milus, Scorsese og Spielberg. Sá
síðastnefndi tók við verki sem hann
hafði haft hug á, Empire in the Sun.
Úrlausn hans var mjög í anda Leans.
í kvikmynd Richard Attenboroughs,
Ghandi, gætir og mjög áhrifa frá að-
ferð Leans og hún var í rauninni enn
ein Lean-myndin. Annars er réttara
að ræða um Lean sem fýrirmynd í
kvikmyndategund fremur en fyrir-
mynd í listrænni sköpun, því fáir fá
tækifæri til að fást við svo rándýr
verkefni.
Ég hitti hann fyrst árið 1978, en þá
birtist hann í stöðvum National
Film Theatre þar sem ég þá starfaði.
Ég held að hann hafi verið hissa á að
hitta mann í breska kvikmyndaiðn-
aðinum er dáðist að verkum hans.
Eftir það hittumst við nokkuð reglu-
Iega.
Það var hrífandi að hlusta á hann
tala um kvikmyndir og ferðalög, en
svo voru líka efni sem alls ekki mátti
koma að: þar á meðal var sonur
hans, Peter, og stuðningur hans við
málefni fatlaðra, en hann kostaði
gerð margra kynningarmynda fyrir
samtök þeirra. Á þessum árum var
hann á ferð og flugi og hafði ekki
annað með sér en ferðatöskuna, nýja
fylgikonu — og stundum Rolls
Royce bílinn. Margt breyttist hjá
honum eftir að hann lauk við A
Passage to India, sem var fyrsta
mynd hans í 14 ár og hlaut stórkost-
legar viðtökur. (Lean hlýtur að hafa
orðið ögn hissa, því hann taldi
myndina ekki heppnaða nema að
hálfu leyti.) Hann breytti tveimur
vöruskemmum nærri höfninni í
glæsiheimili þar sem m.a. var lyfta
og sérstakur snúningspallur fýrir
Rolls Royce bílinn. Honum féll sú
hugsun vel í geð að húsið stóð ein-
mitt þar sem Bill Sykes átti að hafa
mætt endalokum sínum í Oliver
TWist.
Allt í einu fór hann að fást til að
koma fram í kunnum sjónvarpsþátt-
um, þótt annars væri honum gjarnt
að halda sjálfum sér utan sviðlj-
ósanna. Það gladdi mig er hann
mætti í hádegisverðarboð sem ég
efndi til í tilefni af heimsókn Akira
Korosawa í febrúar 1987. Einmitt þá
bar fundum hans saman við franska
framleiðandann Serge Silberman,
sem á endanum lagði til fjármagn til
gerðar kvikmyndar eftir Nostromo
Joseps Conrad.
Fjögur ár eru liðin. Hann kvæntist
sjöttu konunni og flutti til Suður-
Frakklands, þar sem hann var að
vinna að Nostromo er kallið kom.
Menn með minni metnað hefðu
dregið sig í hlé og byrjað að rita ævi-
minningarnar. Ég spurði hann eitt
sinn um minningar hans og hann
kvaðst ætla að skrifa þær þegar
hann yrði orðinn of gamall til þess
að vinna lengur. Nú söknum við
þessarar minningabókar. En líka
þeirrar myndar sem Nostromo
mundi hafa orðið undir leikstjórn
BÆNDUR
Við sýnum: Traktora. Rúllubindivélar.
Pökkunarvélar og áburðardreifara hjá
neðangreindum aðilum.
B.T.B.......Borgarnesi
Kf. Hrútfirðinga .Borðeyri
Kf. Húnvetninga .... Blönduósi
Þórshamri ........Akureyri
Kf. Rangæinga .Hvolsvelli
Kr. Árnesinga.....Selfossi
Munum bæta við sýningarstöðum eftir
því sem aðstæður leyfa.
M liís oiifúj
HOFÐABAKKA 9 112 REYKJAVIK S!M! 91-670000
'fjáRsævi ntyru rnT afi(TiTearis.1 Tann * harfsJ' kr< r.J3