Tíminn - 15.06.1991, Blaðsíða 7

6 Tíminn
Tíminn
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin I Reykjavik
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason
Ritstjórar: Indriði G. Þorsteinsson ábm.
Ingvar Glslason
Aðstoðarritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar: Birgir Guðmundsson
Stefán Asgrlmsson
Auglýsingastjóri: Steingrímur Gfslason
Skrlfstofur:Lyngháls 9,110 Reykjavlk. Síml: 686300.
Auglýsingasíml: 680001. Kvöldsfmar: Áskrift og dreifing 686300,
ritstjóm, fréttastjórar 686306, fþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Tlmans. Prentun: Oddi h.f.
Mánaðaráskrift kr. 1100,-, verð I lausasölu kr. 100,- og kr. 120,- um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Kjarnorkusvæði
Nokkurn veginn ber það upp á sama daginn, að
norrænni ráðstefnu um umhverfismenntun lýkur
í Reykjavík og fréttir berast af því frá Moskvu að
hætta sé á geislamengun frá sovéskum kafbáti
sem sökk fyrir tveimur árum suður af Bjarnarey,
þ.e. í hafinu undan ströndum Norður- Noregs.
Vert er að rifja það upp að þessi kafbátur var á
venjulegri siglingaleið frá herskipahöfn á Kola-
skaga, þótt ekki sé vitað hvert var stefnt nákvæm-
lega. Engan veginn er útilokað að sovéski kafbát-
urinn hafí verið á leið til íslandshafa, enda engin
nýlunda að kjarnorkukafbátar séu þar á ferð. Varla
eru það eingöngu sovéskir kjarnakafbátar sem
sigla um höf norðurslóðanna, heldur verður að
gera ráð fyrir að kjarnorkubúnir kafbátar annarra
ríkja fari þar sinna ferða.
Þess ber einnig að minnast að kafbátsslysið við
Bjarnarey var hjúpað eins mikilli leynd og hægt
var og smám saman hefur það gleymst, þangað til
minningin um það er vakin upp að nýju. Að slysið
féll í gleymsku stafaði fyrst og fremst af því að Sov-
étmenn gerðu sem þeir gátu til þess að sannfæra
heiminn um að svo vel hefði verið búið um hnút-
ana af hálfu skipshafnar áður en báturinn sökk að
umhverfínu ætti ekki að stafa nein ógn af kjarn-
orkumengun.
í rauninni var þetta aldrei ýkja sennileg fullyrð-
ing. En af einhverjum ástæðum þótti forsvars-
mönnum annarra þjóða ekki tilefni til þess að
ganga hart að Sovétmönnum um upplýsingar í
þessu máli. íslendingar þurfa hins vegar ekki að
velkjast í neinum vafa um það, að kjarnorkuveldi
heimsins hafa ekki áhuga á að útbásúna slys af
þessu tagi vegna þess að með því væru þau að
vekja athygli á því sem þau vilja dylja, að norður-
höfín séu kjarnorkusvæði fullkomlega til jafns við
fastaland Evrópu og aðra þá staði á jarðarkringl-
unni þar sem kjarnavopn eru til taks eða kjarn-
orkustöðvar niðurkomnar.
Vissulega er að mörgu að hyggja þegar rætt er
um umhverfismál. Vel má taka undir vígorð nýaf-
staðinnar ráðstefnu um umhverfismenntun að
hugsa hnattrænt en hafast að í eigin landi. íslend-
ingar eiga fyrst og fremst að hegða sér þannig
heima fyrir að í engu sé spillt lífríki og náttúru-
gæðum og vinna að því að bæta þau spjöll sem
vindar, veður og mannvist hafa unnið á landinu.
En er ekki tímabært að íslendingar fari að átta
sig á því að þeir búa á kjarnorkusvæði? Þótt hvorki
sé kjarnorkuvopn né kjarnorkuver að finna á ís-
lensku landsvæði „eru höfin umhverfis ísland í
raun kjarnorkusvæði, undirlögð þeirri áhættu
sem slíku fylgir“, svo rifjað sé upp það sem Tíminn
sagði um þessi mál fyrir tveimur árum þegar
kjarnorkuslysið varð við Bjarnarey. Þessi orð eru í
fullu gildi enn í dag.
Pi ini'ii H i uiOfthiRniiP. ;
Laugardagur 15. júní 1991
MÖRGU LEYTI hefur
verið hljótt um þá miklu breyt-
ingu, sem átt hefur sér stað um
þróun þeirra hernaðarbanda-
laga sem komu í kjölfar síðari
heimsstyrjaldarinnar, Varsjár-
bandalagsins og Atlantshafs-
bandalagsins. Þessi bandalög
hafa verið kennd við „kalda
stríðið“ sem haft er um það
sambúðarástand sem ríkti milli
Sovétríkjanna og Bandaríkj-
anna frá lokum heimsstyrjald-
arinnar fram á síðustu ár og
kom skýrt fram í tvískipting-
unni „austur og vestur“ sem
segja má að hafi verið allsráð-
andi í heimsmálum meira en 40
ár og mótað utanríkisstefnu
flestra ríkja heims, og er ísland
þar síst undanskilið.
Tilvistarkreppa
NATO
Atburðir þeir sem tóku að ger-
ast í Austur- og Mið-Evrópu eft-
ir aðumbótasinnar undir stjórn
Mikaels Gorbatsjovs hófust til
valda í Sovétríkjunum árið
1985, hafa gerbreytt þessari
heimsmynd eftirstríðsáranna.
Varsjárbandalagið hefur visnað
upp með falli alþýðulýðveld-
anna og Atlantshafsbandalagið
finnur til þess að það verður að
breytast ef það á að lifa af hinar
pólitísku umbyltingar sem orð-
ið hafa. Þetta hefur að sjálf-
sögðu leitt til þess að ráðamenn
Atlantshafsbandalagsins, bæði
stjórnmálamenn og heríforingj-
ar, hafa hlotið að leiða hugann
að starfsemi bandalagsins, ekki
bara í einhverjum aukaatriðum,
heldur í grundvallaratriðum,
þannig að ýmsir hafa farið að
leyfa sér að leggja nokkuð stór-
huga dóm á tilveru þess og úti-
loka síður en svo þörf á gagn-
gerri ummyndun á hlutverki
þess og skipulagi.
Fyrir einu ári var haldinn
mikilvægur fundur utanríkis-
ráðherra Atlantshafsríkjanna í
Skotlandi og síðan sýnu
áhrifameiri fundur æðstu
stjórnmálaforingja NATO-ríkj-
anna í Lundúnum 5.-6. júlí
1990 þar sem beinlínis var
samþykkt að umbreyta yrði
Atlantshafsbandalaginu að
hlutverki og skipulagi eins og
tilvist og umhverfi þess hafði
þegar ummyndast vegna þró-
unarinnar í Sovétríkjunum og
Austur- og Mið-Evrópu og
kippt grundvellinum undan
Varsjárbandalaginu. Atlants-
hafsbandalagið var að missa
glæpinn. Þótt algert afnám
NATO væri síður en svo á dag-
skrá leiðtoga Atlantshafsríkja,
þegar þeir samþykktu Lund-
únayfirlýsingu sína fyrir 11
mánuðum, báru umræðurnar
eigi að síður vott um tilvistar-
kreppu Atlantshafsbandalags-
ins eins og umræður innan
herstjórnar þess og í stjórn-
málaheimi NATO-ríkjanna
hafa staðfest æ síðan. Þessi til-
vistarkreppa setti að sjálfsögðu
svip sinn á fund utanríkisráð-
herra NATO-ríkja í Kaup-
mannahöfn í fyrri viku.
Fréttaskýring
í Newsweek
Til þess að varpa nokkru ljósi á
þennan vanda innan Atlants-
hafsbandalagsins er ekki úr vegi
að endursegja í stuttu máli hug-
leiðingu ágæts fréttaskýranda í
heimspressunni, Scotts Sulli-
vans, ritstjóra Evrópumálefna
hjá Newsweek. Hann segir svo í
blaði sínu 10. þ.m.:
.Atlantshafsbandalagið hefur
enn ekki fundið handa sér neina
þá ógnun sem komið getur í
staðinn fyrir hættuna af Sovét-
ríkjunum og Varsjárbandalag-
inu. En í vikunni sem leið ákvað
NATO hvers konar herafli það
ætti að vera sem hafa skyldi til
taks á þess vegum gegn fjand-
mönnum sínum. Á tímamóta-
fundi í Brússel ákváðu varnar-
málaráðherrar bandalagsins að
minnka heraflann stórlega, gera
herstyrkinn alþjóðlegan og
miklu hreyfanlegri og þjálli í
meðförum en hingað til.
Þessi ákvörðun er til vitnis um
að þarna er um að ræða róttæk-
ustu endurskoðun á hernaðar-
stöðu bandalagsins frá stofnun
þess árið 1949. Þegar til lengdar
lætur mun þessi ákvörðun
minnka kostnað við varnir Vest-
urlanda svo að um munar, en
tryggja á hinn bóginn framhald
þess að Bandaríkjamenn hafi
heri í Evrópu, þótt í minna
mæli verði en verið hefur. Fyrr
eða síðar gæti það ieitt til þess
að herstyrk Atlantshafsbanda-
lagsins verður beitt utan þess
svæðis sem Atlantshafssáttmál-
inn tekur til.
Þótt sögulegt sé, þurfti samt
svo að fara að samdráttur her-
aflans, endurskipulagning hans
og aðlögun að nútímanum
hróflaði ekki við þeim aðal-
vanda bandalagsins, sem upp
kom eftir að tímabili kalda
stríðsins lauk. NATO heldur
áfram að vera ein orkan hernað-
armaskína sem hvorki beinist
að einu né neinu. Bandalagið
takmarkar hlutverk sitt enn við
aðgerðir í Evrópu og á Norður-
Atlantshafssvæðinu. Sum
NATO-ríkjanna, einkum Frakk-
land og Ítalía, eru staðráðin í að
efla evrópska sjálfsvitund í ör-
yggismálum. Önnur, einkum
Bretland og Holland, halda fast
við þá skoðun að Bandaríkin ein
geti tryggt varnir Evrópu ef
virkilega hættu ber að höndum.
Bandaríkin vilja að herstyrkur
Atlantshafsbandalagsins sé
mjúkur og meðfærilegur sem
nota mætti og nota skyldi ef
þörf krefur á óróasvæðum í
þriðja heiminum á borð við
Persaflóasvæðið. En það er síð-
ur en svo einhugur innan Atl-
antshafsbandalagsins um að
senda herlið þess til slikra „ut-
ansvæðisátaka."
„Hvað sem því líður, þá voru
þessar nýju ákvarðanir sigur
fyrir Bandaríkjamenn og Atl-
antshafssinna í Evrópu," segir
Scott Sullivan. „Bandarískur
hershöfðingi mun áfram gegna
æðsta trúnaðarembætti Atl-
antshafsbandalagsins í Evrópu.
Varnarmálaráðherrarnir tóku
skýrt fram að mikilvægar
ákvarðanir í varnarmálum yrðu
á vegum bandalagsins sem verið
hefur. Frakkland átti ekki full-
trúa á fundinum í Brússel, enda
sagði það sig undan hernaðaryf-
irvaldi bandalagsins 1966, þótt
það sé aðili að bandalaginu sem
slíku, her Frakka er ekki talinn
með í hinum nýju áætlunum.
Mitterand stendur þannig
frammi fyrir gerðum hlut.“
Samdráttur herafla
Scott Sullivan heldur áfram: „f
stórum dráttum má segja að
varnarmálaráðherrarnir hafi
samþykkt að minnka herafla
Atlantshafsbandalagsins í Evr-
ópu um þriðjung, þ.e.a.s. um
það bil milljón manns og her
Bandaríkjamanna út af fyrir sig
um tvo þriðju hluta (úr 320 þús-
undum í 100 þúsund). Næstum
allar áður viðurkenndar hernað-
aráætlanir enduðu í sorptunn-
unni. Hinar nýju áætlanir koma
til framkvæmda smám saman á
næstu fimm árum.
Aðalnýjungin felst í því að
stofna svokallaðan „Rapid Re-
action Corps“, „skjótvirka her-
inn“, 70-100 þúsund manna her
undir breskri stjórn. Þessu úr-
valsliði er ætlað að vera til taks
hvar sem er á Atlantshafssvæð-
inu með þriggja sólarhringa
fyrirvara. í honum verður deild
með þýskum, hollenskum og
belgiskum sveitum og ítölsk
herdeild með grískum og tyrk-
neskum liðsmönnum. Banda-
ríkjamönnum er ætlað að sjá
Laugardagur 15. júní 1991
Tíminn 7
LAUGARDAGURINN 15. JUNI 1991

5: , - >-:í -

lÉtii J * « ♦

Sovéskur kjarnakafbátur af Oscar-gerð búinn stýriflaugum.
um loftflutninga og trúlega gert
ráð fyrir að þeir leggi til heila
herdeild. Þótt hér hafi sögulegir
atburðir gerst fer því fjarri að
allt sé slétt og fellt. Ráðherrarn-
ir standa enn í hrossakaupum
um hvað einum beri að gera í
þessu eða hinu eða hvað öðrum
skuli ætlað í því efni.
En hafi ráðherrarnir verið tvfl-
ráða um hvernig skipa skuli í
herdeildir eftir þjóðerni, tekur
ekki betra við þegar til þess
kemur að skilgreina hlutverk
úrvalshersins nýja. Dick Chen-
ey, varnarmálaráðherra Banda-
ríkjanna, lagði áherslu á að ekki
væri liðin hjá sú hætta sem staf-
aði af Sovétríkjunum þegar
fram í sækti.
Tom King, varnarmálaráðherra
Breta, benti á að Noregi og
Týrklandi stafaði tæknilega enn
mikil hætta af Sovétríkjunum,
en þessi lönd eiga landamæri
við Sovétríkin ein allra NATO-
ríkja. Fulltrúar annarra ríkja á
Brússelfundinum töldu að líta
mætti á þjóðernisátök í Austur-
Evrópu, og þá helst í Júgóslav-
íu, sem beina ógnun við Atl-
antshafsbandalagið sem gæti
leitt til þess að grípa yrði til
slíks úrvalshers."
í leit að íjandmanni
Þegar hér er komið frásögn-
inni af hugmyndum og fyrirætl-
unum herforingja og varnar-
málaráðherra Atlantshafs-
bandalagsins um breytingar á
starfsemi og hlutverki banda-
lagsins vendir Scott Sullivan
kvæði sínu í kross og fer að
draga sínar eigin ályktanir eftir
að hafa sagt skilmerkilega frá
atvikum, þótt í stuttu máli sé.
Hann segir: „Ekkert af því, sem
hér hefur verið greint frá, rétt-
lætir í raun og veru alla þessa
fyrirferð í hernaðarumsvifum
eins og nú er komið. Alla götu
síðan 9. nóvember 1989, þegar
Berlínarmúrinn byrjaði að
molna niður, hefur Átlantshafs-
bandalagið verið að leita sér að
verkefni. Ríkisstjórn Bush for-
seta og flestar ríkisstjórnir í
Evrópu eru sannfærðar um að
Atlantshafsbandalagið skuli
halda áfram að vera til. Jafnvel
Frakkar með allt sitt Evrópum-
ont vilja hafa Kanann til taks í
viðvörunarkerfinu. Ákvörðunin
um víðtækan niðurskurð til
varnarmála á vegum Atlants-
hafsbandalagsins hefur þann
tvíþætta tilgang að ganga í aug-
un á evrópskum kjósendum,
sem vilja fá að sjá einhvern ár-
angur af friðarþróuninni í verki
og að róa bandaríska þingmenn
sem lagt hafa til að Bandaríkin
hverfi frá Evrópu með einhliða
ákvörðun.
Ákvarðanirnar í síðustu viku
(segir Scott Sullivan) munu
spara fé, að vísu ekki á allra
fyrstu árunum, því að þá munu
útgjöldin vaxa. Þær munu flytja
nokkuð af varnarkostnaði og
ábyrgð frá Bandaríkjamönnum
og leggja á herðar Evrópuþjóð-
unum. Þær munu hafa í för
með sér stofnun fullkomnari
hers á vegum bandalagsins sem
auk þess er liðlegri og hreyfan-
legri. En þessar ákvarðanir
snerta ekki mál málanna: „Hvað
á að gera með hernaðarbanda-
lag þegar friður „skeliur á“?“
ísland og NATO
Þannig endar ritstjóri Evrópu-
deildar Newsweeks hugleiðingu
sína um ástand og horfur í mál-
efnum Atlantshafsbandalagsins.
Hann varpar í raun fram þeirri
spurningu, hvort dagar Atlants-
hafsbandalagsins í sínu gamla
hlutverki og umfangi séu ekki
taldir. Hann gefur nánast í skyn
að grundvöllur bandalagsins sé
hruninn vegna þess að fjand-
maðurinn sem vígbúist var
gegn sé ekki lengur til.
Hitt er annað mál að Scott
Sullivan svarar ekki sinni eigin
spurningu, enda engin ástæða
til, því að hann er fyrst og
fremst að ögra ráðamönnum
Atlantshafsbandalagsins og alls
hins vestræna heims til þess að
svara grundvallarspurningum
um varnarsamstarf sín á milli í
ljósi þeirrar þróunar sem átt
hefur sér stað í Evrópu síðustu
tvö ár. Eins og fram kemur í
grein hins bandaríska ritstjóra
hafa þessi mál verið til umræðu
í stjórnardeildum Atlantshafs-
bandalagsins. Af þeim umræð-
um og ákvörðunum sem fyrir
liggja bendir ekkert til annars
en að Atlantshafsbandalagið
haldi áfram að vera til. Hins
vegar dylst engum að heims-
ástandið er gerbreytt. Hér eftir
þýðir ekkert að vera með ein-
hver kaldastríðsrök á vörunum
til þess að réttlæta tilveru
bandalagsins, heldur verður að
styðja hana rökum, sem eru í
takt við líðandi stund og fram-
tíðina.
Þessi mál snerta íslendinga
engu minna en aðrar aðildar-
þjóðir Atlantshafsbandalagsins.
Eins og hvert aðildarríki banda-
lagsins hlýtur að byrja á því að
meta sína eigin stöðu og ástæð-
ur fyrir tengslum við NATO,
verða íslenskir stjórnmálamenn
á þessum tímamótum í sögu
bandalagsins að gera úttekt á
stöðu íslands í slíku umróti,
setja hana í rétt, sögulegt sam-
hengi og tengja framhaldið
framtíðarhagsmunum fslands í
öryggis- og varnarmálum. Ekki
skal því haldið fram að slík út-
tekt á stöðu íslands í breyttum
heimi sé auðveld. Þaðan af síður
verður því haldið fram að allir
verði á eitt sáttir um slíkt mat
og hvernig það yrði túlkað.
Kúvending
Þótt fleira komi til - því að um-
ræður um nýskipan varnar- og
öryggismála í okkar heimshluta
hafa verið á fullu undanfarin
misseri - ætti það að vera sér-
stakt tilefni til víðtækrar um-
ræðu um íslensk varnar- og ör-
yggismál, að sjálfur utanríkis-
ráðherra landsins er óvænt far-
inn að líta svo á að þau mál megi
nota í samningskúnstum ríkis-
stjórnarinnar um evrópska efna-
hagssvæðið. Greinilegt er að ut-
anríkisráðherra sést ekki fyrir í
ákafa sínum um að koma vilja
sínum fram í Evrópumálinu,
þótt í þessu tilfelli verði honum
á að auglýsa misskilning sinn á
grundvallarþáttum íslenskrar
öryggis- og vamarmálastefnu,
eða e.t.v. hitt að hann er að boða
kúvendingu á því sem verið hef-
ur grundvöllur öryggis- og vam-
armálastefnu íslendinga í hálfa
öld, síðan 1941 þegar lslending-
ar og Bandaríkjamenn gerðu
með sér varnarsamning í heims-
styrjöldinni.
Vissulega hefur þátttaka ís-
lands í Atlantshafsbandalaginu
verið meginstoð í íslenskri ör-
yggis- og varnarmálastefnu í
meira en 40 ár (frá stofnun
NATO). En það segir ekki alla
söguna. Það að íslendingar
gerðust aðilar að Atlantshafs-
bandalaginu átti ekki rætur í því
að þeir væru svo nátengdir meg-
inlandsþjóðum Evrópu, heldur
af því að íslendingar eru öllum
öðrum þjóðum fremur Atlants-
hafsþjóð - búsettir í miðju út-
hafsins - og eiga öryggishags-
muni með öðmm eiginlegum
Atlantshafsþjóðum, engu síður
þeim sem búa vestan við Iandið
en þeim sem búa austan þess.
Þegar betur er að gáð er það
hin tvíhliða varnarsamvinna við
Bandaríkin sem skiptir íslend-
inga mestu í raun. Hún er sú
sögulega og „realpólitíska"
ástæða sem fyrst verður að leiða
hugann að þegar staða íslands í
breytanda heimi er metin.
Raunsæisástæður valda því að
um þessi mál er aðallega við
Bandaríkjamenn að tala. Þetta
verða íslensk stjórnvöld að hafa
sérstaklega í huga, ef þau stefna
að því að kúvenda í varnar- og
öryggismálum og þykjast sjá
önnur úrræði um inntak þeirra
og grundvöll.