Tíminn - 29.06.1991, Blaðsíða 1

29.-30. júnl 1991
w
Areiðanlegar
frásagnir
um ísland“
Þaó var að vísu vegna
óheppilegra atvika, er
vörðuðu persónu
hans, aó danski lög-
fræðingurinn og nátt-
úruspekingurinn Niels
Horrebow valdist til
rannsókna á íslandi ár-
ið 1749. En íslandi og
þegnum þess varð það
til gæfu og gagns
Árið 1752 kom út í Danmörku bók um ís-
land, sem sœtti miklum tíðindum. Hún hét
„Tilforladelige Efterretninger om Islandu
og var höfundurinn Niels Horrebow. Orðið
„tilforladelige“ (óbgggilegar) var í heiti
hennar afgildri dstœðu, sem sé þeirri að
um þessar mundir var rit eftir Johann
nokkum Anderson, borgarstjóra í Hamborg,
sú bók er menn sóttu helst til, sem afla
vildu sér vitneskju um landið. BókAnder-
sons hafði komið út á þýsku 1746 og á
dönsku ári síðar. En sá var hœngur á að
Anderson hafði aldrei til íslands komið og
samið hana eftir sögum lítt kunnugra sjó-
manna og kaupmangara, er siglt höfðu til
íslands, og var hún svo full afillgrtum rógi
um land og þjóð að taka þótt fram hinni
vtðkunnu bók Blefkens. Því ritar Horrebow
sína bók sem nokkurs konar andsvar við
skrifum Andersons, eins og Amgrímur
lœrði hafði ritað gegn Blefken áður. Gagn-
stœtt Anderson hafði Horrebow, sem var
réttsgnn og vel menntaður maður, dvalið á
íslandi á þriðja ár við rannsóknir, svo
hverjum lesanda mátti vera Ijóst hve hans
frásögn var betur að tregsta. En hver var
Niels Horrebow og hver vom tildrög ís-
landsfarar hans?
Niels Horrebow fœddist í Kaupmannahöfn
17. september 1712. Faðir hans, Peder
Horrebow, var prófessor í stjömu- og eðlis-
frœði við Hafnarháskóla. Tveir brœðurNi-
elsar lögðu stund á stjömufrœði einnig og
urðu báðir prófessorar og vel metnir vís-
indamenn.
Niels virðist hafa verið maður fjölhœfur, en
lítt ráðinn fgrst í stað um nám sitt, eins og
raunar var títt í þann tíma. Fgrst nam hann
stcerðfrœði og stjömufrceði um skeið, en
lagði síðan stund á lögfrœði og varði dokt-
orsritgerð í þeim frœðum. Árið 1745 varð
hann dómari í hcestarétti, en jafnframt var
hann ritari í hirðréttinum danska. Sgnir það
Ijóslega að hann hefur notið trausts og álits
sem lögfrœðingur. En embœttisframi hans
og ferill varð skammvinnur, því að 1747 var
hann sviptur stöðum sínum vegna sjóð-
þurrðar, er hjá honum varð. Hlaut hann þá
að fara til Borgundarhólms í einskonar út-
legð.
Það mun hafa verið að undirlagi brceðra
hans að Holstein greifi, sem var formaður
danska Vísindafélagsins, gekkst fgrir því að
regnt var að legsa Niels úr kröggum með því
að senda hann til íslands. Skgldi hann gera
þar stjamfrœðilegar mœlingar, veðurathug-
anir og aðrar slíkar rannsóknir, en til alls
þessa virtist hann vel fallinn. Útvegaði greif-
inn honum fararlegfi og ókegpis flutning til
íslands og vist á Bessastöðum.
Fremur var Horrebow illa búinn að rann-
sóknartœkjum í fgrstu. En hann tók ótrauð-
ur til starfa, jafnskjótt og hann var kominn
til íslands, Maeltust skgrslur hans svo vel
fgrir að ákveðið var að framlengja dvöl hans
um þrjú ár. En vorið 1751 gerði konungur
hér ngja skipan á og var Horrebow kvaddur
heim haustið 1751, svo dvölin varð einungis
rúm tvö ár og ferðalög um landið lítil.
Ákvörðun konungs réðst ekki síst afþví að
afráðið hafði verið að senda þá Eggert Ól-
afsson og Bjama Pálsson til rannsókna á ís-
landi. En för hans var eigi að síður tíma-
mótamarkandi og íslandslgsing hans var
þgdd á helstu menningarmál Evrópu. Mcetti
fara miklu fleiri orðum um höfundinn og
verk hans hér, en rúm legfir það ekki. Niels
Horrebow lést árið 1760, aðeins 48 ára að
aldri. Nafn hans hefur löngum verið nefnt í
sömu andránni og nafn Ludvigs Harboe
biskups, sem hér hafði verið á ferð örfáum
árum áður og kom til leiðar svo mörgum og
merkilegum umbótum meðal landsmanna,
ekki síst í menntamálum.
Hér verður nú litið í nokkra kafla í bók
Horrebows, sem annars hefur lítt verið hald-
ið fram hér á landi. Hún kom loks út í ts-
lenskri þgðingu Steindórs Steindórssonar
frá Hlöðum árið 1966. ítreka ber að Horre-
bow vitnar hér víða í ummoeli annars höf-
undar, er um ísland hefur ritað, og þá er þar
vitanlega átt við bók Andersons hins þgska.
Þeir kaflar, sem valdir hafa verið, lúta að
því hvemig landinn hefur komið þessarar
tíðar mönnum fjgrir sjónir, svo og gmsu því
er varðar daglegt viðurvœri og heilsufar.
Tilforladelig:
,F TERRLTXIN GER1
ISLAND
ílqAojv Aíeteor olo o ííke
wObstrpœtiöner
Titilsíða frumútgáfu bókar Horrebows. Bókin var þýdd á helstu
menningarmál álfunnar og t.d. enska útgáfan var framúrskarandi
fallega úr garði gerð og lesin af mörgum mestu menningarmönn-
um þar í landi.
„Um loftslag og
líkamsvöxt íslendinga
Veðurathuganirnar og það, sem
skýrt er frá hér að framan um
veðráttufar á íslandi, leiða í ljós
að loftslag er þar heilnæmt. Hið
sama get ég staðfest efir reynslu
minni. Það er því hreinn óþarfi
að taka fram „að loftslag á eynni
sé heilnæmt heimamönnum,
sem vanir eru veðurfari þar frá
barnæsku." Erlendum manni,
sem til íslands kemur, líður bet-
ur í loftslagi þess en íslendingi,
sem flvttist til vor, í voru lofts-
lagi. Islendingurinn er dálítið
viðkvæmur gegn sumarhitanum
hjá oss, þótt hann sé ekki miklu
hærri en á íslandi. Hins vegar er
íslensk sumarveðrátta mjög
þægileg útlendingum, af því að
loftið er hreint og laust við
mollu þá og móðu, sem veldur
oss óþægindum heima fyrir. Vet-
urinn er að jafnaði ekki öllu
harðari en hjá oss, og eini mun-
urinn, sem mér virðist á veðr-
áttu íslands og Danmerkur er, að
á íslandi er oftar vindur, en það
veldur ekki óhollustu. Þvert á
móti hreinsar vindurinn loftið,
svo að það verður bæði þægi-
legra og heilnæmara en ella.
Ekki mótmæli ég því að íslend-
ingar „séu hraustir", en því fjær
skapi er mér að samþykkja það
sem höfundur segir um orsakir
þess, en hann segir að það stafi af
því „að þeir þegar frá fæðingu
séu aldir upp við illan og lítinn
mat og séu hertir með því að
knýja þá til stöðugrar erfiðis-
vinnu og með illum aðbúnaði."
Það er skrýtin kenning að vegur-
inn til hreysti og líkamsburða sé
illur og lítill matur frá frum-
bernsku. Hingað til hefur það
verið talið draga úr heilbrigði og
tálma því að menn fengju fullan
þrótt. Þessu er líka allt öðru vísi
farið. Þótt daglegt fæði íslend-
inga sé ekki eins kryddað og hjá
oss með alls kyns erlendum
kryddjurtum og sælkerum geti
því þótt það vont, er ekki þar