Tíminn - 07.12.1991, Page 7

Laugardagur 7. desember 1991 Tíminn 7
Þessi mynd, úr japanskrí áróðurskvikmynd, er sögð sýna fiugmenn á leið til Pearl Harbour hlusta á útvarpssendingar frá grunlausum íbúum Honolulu.
þar munaði engu nema því að
lýsayfir styrjöld við möndulveld-
in, Þýskaland, Ítalíu og Japan,
því að Japanar gengu þar til liðs
þegar árið 1940.
Stigmögnun styrjald-
arinnar 1941
Þótt ekki skuli gert lítið úr
upphafi Kyrrahafsstyrjaldarinn-
ar og beinni stríðsaðild Banda-
ríkjanna í kjölfar árásarinnar á
Pearl Harbour, er ástæða til að
líta nánar á atburðarás heims-
styrjaldarinnar árið 1941, hvem-
ig hún stigmagnaðist og breidd-
ist út til æ fleiri landa og heims-
hluta. Þar er ekki síst að nefna
innrás Þjóðverja í Sovétríkin í
júní, sem gerbreytti gangi styrj-
aldarinnar þá þegar, þótt síðar
kæmi það betur í ljós því meira
sem árin liðu.
Margir frægustu atburðir
heimsstyrjaldarinnar verða raktir
til þessa árs, Ld. umsátin um
Moskvu, Leningrad og Stalingr-
ad. Þjóðverjar hófu innrás á Balk-
anskaga og ráku hemað í Norð-
ur-Afríku og stefndu í átt til Mið-
jarðarhafsbotna nánast beggja
vegna hafsins, hvort sem slíkt
hemaðartakmark gat nokkm
sinn talist raunhæft eða nokkurt
vit í slíkri risatangarsókn.
Þannig mætti halda áfram að
ferðast í huganum um heiminn
og sjá alls staðar fyrir sér stór-
hemað og afleiðingar hans. En
þegar minnst er hinna stóru við-
burðaársins 1941, hlýtur íslend-
ingum að verða efst í huga hern-
aðarástandið í sínu nánasta um-
hverfi. Það vill stundum gleym-
ast að ísland var í miðri iðu
styrjaldarinnar, þótt landsmenn
slyppu við hemaðarátök á landi
og loftárásir mjög fátíðar, þótt
þeirra séu dæmi.
í augum Vesturveldanna var
Norður-Atlantshafið í raun mik-
ilvægasta vamarsvæðið í styrj-
öldinni. Þetta á fyrst og fremst
við um Breta og kom mjög skýrt
fram í orðum og gerðum helsta
foringja þeirra á þessum tíma,
Winstons Churchills. Hér var
um það að ræða að halda uppi
siglingaleiðum milli Bretlands
og Norður-Ameríku og tryggja
hemaðarleg yfirráð Breta yfir
Atlantshafmu. Þetta gat ekki
gerst nema með virkri aðstoð
Bandaríkjamanna. Roosevelt
forseti lét þá aðstoð í té með af-
gerandi hætti án þess að fara
beint í stríðið, enda fullvíst að
hann komst ekki lengra en hann
gerði (þótt hann hefði viljað)
vegna andstöðu þings og þjóðar
við beina styrjaldaraðild.
En hin óbeinu afskipti Banda-
ríkjamanna af „orustunni um
Atlantshaf' iukust til muna á ár-
inu 1941. Astæðan var einfald-
lega sú að hemaðurinn á Atl-
antshafi jókst og gerðist hat-
rammari á þessu ári. Vel má vera
að Bandaríkjamenn hafi lagt það
mikið í aðstoðina við Breta um
það leyti, að þeir hafa ekki verið
nægilega varir um sig á Kyrra-
hafssvæðinu, þótt raunar sé slíkt
engin afsökun þegar betur er að
gáð. Andvaraleysið gagnvart Jap-
önum lýsti jafnmiklu pólitísk
slappleysi og þröngsýni á þess-
um tíma eins og einbeitnin
gagnvart þýsku nasistunum kom
skýrt í ljós í stuðningi við Breta,
einkum í orustunni um Atlants-
hafið.
ísland í iðu
styrjaldarátaka
Þess er að minnast að einmitt á
árinu 1941 fóru íslendingar að
fmna fyrir alvöru fyrir hættum
styrjaldarinnar við ísland og á
siglingaleiðum sem íslenskir
fiskimenn og farmenn voru háð-
ir og urðu að fara.
Það var ekki einasta að mikil
sjóomsta átti sér stað við ís-
landsstrendur vorið 1941, þegar
mestu herskip Breta og Þjóð-
verja áttust við, Hood og Bis-
marck, og báðum var sökkt með
miklu mannfalli. Á þessu ári réð-
ust þýskir kafbátar á mörg ís-
lensk skip og fjöldi íslenskra sjó-
manna lét lífið. Það leiddi til
þess a siglingar með fisk á ís-
lenskum skipum féllu niður um
sinn, enda var þá augljóst að
þeim var ekki hlíft, þótt þau
væru óvarin og ein á siglingu í
friðsamlegum tilgangi. íslend-
ingar guldu sinn toll í mannslíf-
um eins og aðrar þjóðir.
íslensk stjórnvöld héldu fast í
hlutleysi landsins við upphaf
styrjaldarinnar og létu hernám
Breta 1940 ekki á sig ganga án
mótmæla. En árið 1941 stóðu
landsmenn frammi fyrir vanda,
sem ekki varð leystur nema á
þann eina veg að stjórnvöld
töldu sig tilneydd að æskja her-
verndar Bandaríkjanna. Banda-
rískur her settist að í landinu í
júlímánuði. Bretar höfðu áfram
hemaðaraðstöðu á íslandi, en
fluttu mikið af herliði sínu til
vígstöðva þar sem þeirra var
þörf.
Tímamót
í íslandssögu
Hervernd Bandaríkjamanna
1941 markar tímamót í íslenskri
stjórnmálasögu og var upphafið
að því að íslendingar höfnuðu
hlutleysisstefnunni sem fékk
fulla staðfestingu við inngöngu í
Atlantshafsbandalagið átta árum
síðar. Þessi stefnubreyting gekk
ekki átakalaust fyrir sig, enda
ekki við því að búast að svo gæti
orðið. Hins vegar þarf ekki leng-
ur að hafa uppi neinar afsakanir
fyrirgerðum þeirra stjómmála-
manna sem þarna áttu hlut að
máli. Sem Atlantshafsþjóð hljóta
íslendingar að eiga samleið með
öðmm þjóðum í okkar heims-
hluta um sameiginlegar vamir.
Það er svo annað mál hvemig sú
stefna verður framkvæmd á
hverjum tíma. Nú kann sú stund
að vera komin að íslensk stjóm-
völd þurfi að ræða ffamtíð ís-
lenskra varnarmála í ljósi nýrrar
þróunar í heimsmálum.
Og ef sú stund er upp runnin
sem raunar er, er það ekki ríkis-
stjómarinnar einnar að taka
þessi mál til meðferðar. Hér er
um vandasamt þjóðfélagslegt
umfjöllunarefni að tefla, sem all-
ir stjórnmálaflokkar hljóta að
láta til sín taka. í því sambandi er
ekki um það eitt að ræða að
horfa til fortíðar, hvað þá að festa
sig í sporum hennar. Lærdómar
sögunnar em eigi að síður mik-
ils virði, en augljóst að mat á
samtímaaðstæðum og framtíð-
arsýn hljóta að ráða í þessu efni.
Hinu verður þó ekki breytt að ís-
lendingar em Atlantshafsþjóð.
Sú staðreynd verður ekki snið-
gengin í íslenskum vamarmál-
um.