Tíminn - 06.01.1993, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 6. janúar 1993
Tíminn 5
Þorsteinn Antonsson:
Mótsagnir einkenna þjóðina
Hvað gæðir þjóð sérkennunum? Erfðir og aðbúnaður. Saga okkar
íslendinga frá upphafi til vorra daga er um margt einkennileg,
einkum fyrir það hversu mótsagnakennd hún er í samanburði við
sögu annarra þjóða. Lítum á dæmi.
íslendingar hafa barist innbyrð-
is, á Sturlungaöld, en aldrei tekið
beinan þátt í vopnuðum ófriði
annarra þjóða. Á íslendinga hefur
ekki verið herjað, þótt hérlendis
hafi verið setulið. íslendingar
voru í fyrstunni Norðmenn sem
þoldu ekki yfirgangssemi kon-
ungsins, sem með völdin fór í
heimalandi þeirra, og af þeim
sökum varð íslenska þjóðin til.
Landið hafði þó ekki lengi verið
fúllnumið, þegar landsmenn
kusu sjálfviljugir að ganga í
vemdarsamband við konung
Norðmanna. Það kostaði 700 ára
ánauð.
Þjóðin endurheimti frelsið fyrir
eigið frumkvæði árið 1944. Fáein-
um árum síðar gerði hún sjálfvilj-
ug samning við erlendan hemað-
araðila um samskonar vemd og
forfeðumir höfðu á sínum tíma
gert við Noregskonung og leiddi
til ófrelsis um aldir. Þrátt fyrir það
hversu óbjörgulega fommenn
reyndust, hefur hugarfar hins
undirokaða, sem horfir til glat-
aðrar gullaldartíðar, einkennt
sagnfræði þjóðar okkar til þessa
dags. Staðhættir í landinu em
nærfellt einstæðir, einangmn
meiri en gerist með öðmm
menningarþjóðum, veðurfar rysj-
óttara, lífsskilyrði hættulegri,
þjóðin fámennari. En um fyrir-
myndir hefur þjóðin alltaf litið til
þjóða sem eiga sér ólíka sögu og
lífsskilyrði.
Tæki íslendinga til þjóðemis-
vakningar er þróað tungumál og
mikill sjóður óræðra lífssanninda
í ljóðrænum búningi ritaðs máls,
sem enginn veit hvaðan er kom-
inn í upphafi. Engin innlend
heimspeki er til. Þaðan af sfður
stjórnvísi. Siðfræði okkar er að
hálfu heiðin. Kristnin hefur aldrei
almennilega samþæst menning-
ararfi þjóðarinnar, þótt hún teljist
hafa verið kristin í þúsund ár. Við
teljum okkur til komin vegna
þess að sumum Norðmönnum
þótti þrengt að sér og leituðu hin-
ir skapmestu á haf út eftir frekara
svigrúmi í ókunnu landi. Jafnviss
emm við um að andlegur skyld-
leiki okkar og Norðmanna sé lít-
ill; álítum Norðmenn
kreddufasta í trúmálum,
sátta við meðalmennsku,
heimakæra og frá fornu
fari lítt skrifandi um bardaga og
stórættaða menn.
Við erum höfðingjadjörf, en
kunnum okkur illa með siðuðu
fólki. Við göngum á rétt hver ann-
ars í þeirri trú að hver um sig eigi
rétt á að meta hver réttur hinna
sé. Við erum löghlýðin þjóð, eða
teljum okkur vera það, en höfum
lengst af átt til annarra að sækja
um löggjöf. Og velferðar-íslend-
ingar standa ekki skil á afborgun-
um fyrr en lögtakshótunin er
komin inn um bréfalúguna. Við
virðum ekki loforð sjálfra okkar
um fjárframlög til bágstaddra
þjóða, en erum gjafríf í meira lagi
þegar efnt er til almennra sam-
skota vegna neyðar fólks úti í
heimi. S.s. í fyrra þegar fréttist að
Kúrdum var kalt, þá gáfu íslend-
ingar Kúrdum föt svo skiptir
tonnum.
Og ekki tekur betra við þegar
kemur að rökræðum. Sjálfstæðis-
baráttan við Dani á 19. öldinni
byggðist á samningi, sem gerður
var við Noregskonung á 13. öld.
Samningurinn var þá aðeins til í
afriti frá 16. öld. Slíkur pappír
hlýtur að hafa óljóst heimildar-
gildi, hvað þá annað. Til þessa
dags byggist þjóðemiskennd okk-
ar íslendinga á rómantískri hug-
myndastefnu, sem ekki hefur átt
upp á pallborðið hjá menntafólki,
einkum bókmenntafólki, í land-
inu síðan í kreppunni miklu, um
1930. íslendingasögurnar hafa
orðið svo áhrifaríkar með þjóð-
inni sem raun ber vitni, ekki síst
fyrir það að enginn lagði nafn sitt
við þær. Það sem gerir þær svo ís-
lenskar er að engin bókmennta-
þróun stendur að þeim heldur, að
því er við ætlum. Sama gildir um
þjóðskáldin, þau urðu til af sjálf-
um sér eftir því sem helst verður
séð af heimildum.
Enn í dag er sannur íslendingur
maður sem hneppir ekki upp í
háls þótt á móti blási. Sérhvert
hérað á sögusagnir um menn á
fyrri tímum, sem hlupu létt-
klæddir á fjöll, þótt aðrir hæglát-
ari þættust sjá illviðrismerki á
lofti og enginn kann lengur að
nafngreina. Af hinum fer miklum
sögum, þeim sem út hlupu og
ekki sáust aftur fyrr en með hlá-
kunni að vori. Sama gild-
ir enn. Nú þeysa menn á
vélsleðum um jökla og
fram af snjóhengjum,
eru fluttir heim í þyrlm og frá
öllu saman skýrt af kostgæfni í
fjölmiðlum.
Þrátt fyrir Ijóðelska þjóð og
kvæðamærð um landið um aldir
og síðasta lag fyrir fréttir frá því
útvarpsrekstur hófst, getur þjóð-
in ekki komið fyrir náðhúsi í
dreifbýli öðruvísi en spilla nátt-
úruverðmætum. Öndunarfærum
landsins, mýrunum, hafa síðustu
kynslóðir í landinu spillt svo að
þau eru orðin eins og í asmasjúk-
lingi. Heiðarnar eru á leið á haf út
vegna ofbeitar.
Okkur er tamt að trúa að á 19.
öldinni hafi þjóðin átt að mann í
Höfn öðrum fremri, kampagleið-
an, snareygan, ástríðuríkan til
munnsins, sem mælt hafi fyrir
sjálfstæði íslendinga meðan Dan-
ir horfðu niður með nefi sér á
hann og aðra Hafnarlanda með
bænaskjöl sín og skrautritaðar
fúllyrðingar. Kannski Danir hafi
litið niður á kvabbið, en Danir
stóðu í ströngu árin sem Jón Sig-
urðsson gegndi forystuhlutverk-
inu og ekki margt verið um það
talað. Og viðbúið að ekki hafi ver-
ið á færi annarra en íslendinga
sjálfra að skilja röksemdirnar,
jafnvel þótt fúllur vilji hefði verið
til.
Þrjóska er kjami málsins. ís-
lenska þjóðin hefur alltaf metið
það skaplyndiseinkenni öðrum
meir. Þrjóskan er okkur helgur
reitur, innan þeirra vébanda nýt-
ur einstaklingurinn friðhelgi.
Þegar hann á ekkert annað eftir,
leggst blær heilagleika yfir mann-
inn. Svona hefur þetta alltaf verið.
Á þjóðveldisöld gerðust hinir
þrjóskustu unglingar kolbítar í
eldaskálum og mátti þá ekki við
þeim hrófla. Leggist maður í kör,
er nauðþurftum hans sinnt, sama
á hvaða aldri hann er. Leggist
hann upp á annarra heimili fyrir
þrjóskuna eina, er gert ráð fýrir
honum sem heimamanni án frek-
ari skýringa. Og upp á þjóðfélagið
er hann gerður að próventu-
manni fyrir lífstíð. Helst af öllu
viljum við að skáld okkar standi í
ströngu að þessu leyti.
Höfundur er rithöfundur.
sögunnai ■ 1. hluU
Magnús H. Gíslason:
Misheppnað hundasund
Eitt sinn bar svo við að Birni Pálssyni, bónda á Löngumýri og
fyrrum alþingismanni, bráðlá á að komast yfír Blöndu. Svo iila
stóð á að Blanda var í foráttuflóði, en Bjöm ósyndur á venjuiega
vísu. Hann ákvað samt að leggja í ána og var það auðvitað hið
mesta glæfraspil. Hafði Björa skammt farið frá landi er straum-
urinn kastaði honum fíötum.
En Bjöm dó ekki ráðalaus fremur
en fyrri daginn og greip nú til
kunnáttu sinnar í hundasundi með
þeim árangri að honum skilaði
brátt að landi. Þessa sögu sagði
Björn mér sjálfur og þótt hann
segi margt hef ég aldrei reynt hann
að ósannindum.
En því rifja ég nú upp þessa sögu
að mér kom hún í hug er ég las
grein, sem einhver felumaður birt-
ir í Tímanum þann 19. nóvember
sl., og á að vera svar við Tímagrein
minni þann 17. sept.: „Það er eðli
kattarins að klóra í tréð“. í grein
sinni sýnist mér felumaður grípa
til hundasundsins líkt og Björn á
Löngumýri gerði, en með öðrum
árangri og lakari. Það, sem einum
er fært, er öðrum ófært. Björn
svamlaði yfir Blöndu á hunda-
sundi, en felumanninum daprast
sundið þegar í byrjun og nær engri
lendingu.
Nú eru leyniskyttur alltaf heldur
ógeðugar persónur og álitamál
hvort þær eigi yfirleitt að virða
svars. Hins vegar ber nafnleyndin
stundum vott um skömmustutil-
finningu og má virða, svo langt
sem það nær. Og í trausti þess að
þannig sé því háttað með felu-
manninn, læt ég þessar línur frá
mér fara.
Tilgangurinn með Tímagrein
minni var einkum sá að vekja at-
hygli á þeim fáránlegheitum að
krefjast þess af mönnum, sem
kvatt hafa þennan heim, sumir fyr-
ir mörgum árum, að þeir biðjist af-
sökunar á pólitískum skoðunum
sínum. Sama er að segja um flesta
foringja Sósíalistaflokksins. Þeir
eru ýmist fallnir frá eða hættir pól-
itískum afskiptum. Samt eiga þeir
að biðjast afsökunar. Ekki fylgir
sögunni með hverjum hætti felu-
maðurinn hyggst verða sér úti um
slíkar afsökunarbeiðnir. Maður
undrast það satt að segja að pólit-
ískar furðuskepnur, eins og þessi
felumaður, skuli yfirleitt vera til.
Greinarhöfundur reynir að bjarga
sér úr þeim gapastokki, sem hann
hefur álpast í, með því að segja
„kommúnista" ganga ljósum log-
um í Alþýðubandalaginu. Væri
ekki rétt af felumanni að nafn-
greina þessa pörupilta, svo að
hvort tveggja fái að gerast: að
menn fái varað sig á þeim og að
þeir geti borið hönd fyrir höfuð
sér. Slíks hugrekkis er þó sjálfsagt
varla að vænta frá persónu, sem
sjálf kýs að kúra á bak við nafn-
leysi.
Felumaðurinn segir það ósatt að
afstaðan til rússnesku byltingar-
innar hafi ekki nema að öðrum
þræði leitt til þess að Alþýðuflokk-
urinn klofnaði. Svo var það nú eigi
að síður. Á bemsku- og æskuheim-
ili mínu var mikið rætt um stjóm-
mál. Pabbi átti marga góðkunn-
ingja í öllum stjórnmálaflokkum.
Þeir komu iðulega í Eyhildarholt
og þá bar stjórnmál iðulega á
góma. Mér er það í ljósu minni að
snörpustu brýnurnar urðu oftast á
milli kommúnista og Alþýðu-
flokksmanna. Og þá var eingöngu
deilt um afstöðuna til innanlands-
mála, rauða byltingin var ekki
nefnd á nafn. Þessi skoðanaágrein-
ingur átti sér alllangan aðdraganda
og var svo djúpstæður, að klofn-
ingur Alþýðuflokksins var orðinn
óhjákvæmilegur.
Felumaðurinn reynir að gera sér
einhvers konar hátromp úr Stefáni
Péturssyni og segir hann „ekki
hafa átt upp á pallborðið" hjá fyrri
félögum. Mér er nærtækt að nefna
menn eins og Jónas lækni Krist-
jánsson og Jón á Reynistað, sem
báðir yfirgáfu Framsóknarflokkinn
og gengu í íhaldsflokkinn, svo að-
eins séu tveir nefndir af mörgum
sem líkt var ástatt um. Ætli þeir
hafi „átt upp á pallborðið" hjá
framsóknarmönnum eftir sinna-
skiptin? Annað minnir mig nú.
Svo er helst að skilja á felumann-
inum að „kommúnistar" hafi ætíð
setið á svikráðum við frelsi þjóðar-
innar og stjórnskipulag, fyrst sem
VETrVANGUR
v_________________________^
kommúnistar, síðan sósíalistar og
loks nú sem Alþýðubandalags-
menn. Minna má nú ekki gagn
gera. Hvað var Ólafur Thors þá eig-
inlega að hugsa þegar hann, fyrst-
ur manna, hleypti þessum skað-
ræðismönnum, handbendum
sjálfs Stalíns, inn í stjórnarráðið?
Eða allir þeir forsætisráðherrar
sem á eftir komu og afhentu þess-
um útsendurum sjálfs myrkra-
höfðingjans ráðherrastóla? Hvar
var felumaðurinn þá með sín
Iandsföðurlegu varnaðarorð?
Þagði hann þá, sem hefði auðvitað
verið þjóðarsvik, eða hlustaði eng-
inn á þennan skelegga vökumann?
Kommúnisminn er hruninn,
segja sumir. En er það nú víst? Mér
skilst að menn greini á um það. En
stalínisminn er hruninn. Um það
getum við verið á einu máli.
Kommúnisminn byggði og byggir
á ákveðinni hugjón, eins og aðrar
stjórnmálastefnur. En hugsjón og
framkvæmd fara ekki alltaf saman,
því miður. Eitt sinn heyrði ég einn
af gömlu kommúnistunum segja:
„Hugsjónin er sú að allir leggi sitt
af mörkum eftir getu og allir beri
úr býtum eftir þörfum.“ Hvenær
varð þetta úrelt hugjón? f aldanna
rás hafa fáheyrð fólskuverk verið
framin í nafni kristindómsins.
Hverjum dettur í hug að fordæma
kærleiks- og jafnréttisboðskap
kristinnar trúar vegna slíkrar mis-
notkunar?
Felumann langar til að lyfta ofur-
lítið undir Hannibal Valdimarsson,
en ferst það fremur óhönduglega.
Talar um að „kommarnir" hafi
„valið“ Hannibal til samstarfs. Var
Hannibal þá kannski þessháttar
maður að hægt væri bara að hirða
hann upp af götunni, ef einhverj-
um sýndist svo, en láta hann liggja
ella? Auðvitað „valdi“ enginn
Hannibal. Hann valdi sér sjálfur
samstarfsmenn. Þegar hann svo yf-
irgaf Alþýðubandalagið stafaði það
ekki af neinum „þjóðlegheitum",
heldur lágu til þess margar orsakir,
sumar persónulegar eins og geng-
ur.
í þeirri grein minni, sem felu-
maðurinn er að agnúast út í,
nefhdi ég fáeina „kommúnista",
sem ég kynntist nokkuð persónu-
lega og fékk miklar mætur á. Eftir
að ég hóf störf við Þjóðviljann
stækkaði þessi hópur. Þá komu
iðulega í „kompuna" til mín menn,
sumir nokkuð við aldur — gamlir
„kommúnistar" skulum við segja,
svo notað sé orð sem felumannin-
um er svo hugfólgið — menn, sem
hertir voru í eldi heimskreppunnar
og óblíðrar lífsbaráttu langrar ævi.
Mér fannst bæði fróðlegt og mann-
bætandi að hlusta á þessa menn.
Svo birtist allt í einu á síðum Tím-
ans eitthvert ofstækisfullt fomald-
arfyrirbæri, sem virðist trúa því að
þessir menn hafi ekki átt aðra hug-
sjón æðri en þá, að tugthúsa pólit-
íska andstæðinga eða að senda þá í
einhverja Síberíuvist. Það skiptir í
sjálfu sér engu máli hverju felu-
maðurinn trúir í þessum efnum.
Sjálfur er ég sannfærður um að
þessir „þjóðhættulegu kommún-
istar" hefðu aldrei unnið huldu-
manninum eða pólitískum sálufé-
lögum hans hið minnsta mein, eða
beitt þá neinu ofbeldi. Þeir hefðu
umborið þá sem hver önnur hvim-
leið fyrirbrigði.
Höfundur er fyrrverandi blaöamaöur.