Tíminn - 04.06.1993, Blaðsíða 5

Föstudagur 4. júní 1993
Tíminn 5
Þjóðverjar borga rússneskum
Þjóðverjum fyrir að vera um kyrrt
Katarina A. Zarya er ein af mörgum þeim þúsundum sem eru af þýsku bergi
brotín og hafa snúið aftur úr útlegð í Mið-Asíu til landsins sem forfeður
þeirra settust að í fyrir meira en 200 árum, við fljótið Volga í miðhluta
Rússlands. Bærinn hennar heitir Bezymyannoye og er í Rússlandi.
Katarina talar reiprennandi rúss-
nesku, en hún getur líka talað svab-
isku, mállýsku frá suðurhluta Þýska-
lands, sem hún lærði af foreldrum
sínum og geymdi í hjarta sínu eins
og lín forfeðranna. Og hún ætlar að
byggja aftur upp líf sitt hér, þar sem
foreldrar hennar fæddust.
Skv. samkomulagi, sem undirritað
var í júlí sl., við Rússland íjármagnar
þýska ríkisstjómin „aðdráttarland-
nám“ í bæ Katarinu til að letja þá
sem eru af þýsku þjóðemi þess að yf-
irgefa fyrrverandi Sovétríki. En
mörg þúsund Þjóðverjanna, þ.á m.
flestir ættingjar Katarinu, kjósa
heldur að nota lagalegan rétt sinn til
að flytjast til Þýskalands.
Katrín mikla fékk þá
til staría
Volgu-Þjóðverjar komu fyrst til
Rússlands skv. boði Katrínar miklu
keisaraynju, sem sjálf var þýsk, sem
fékk þá tií að kenna Rússum þróaðri
landbúnaðarvinnubrögð og aðra
verkkunnáttu á ofanverðri 18. öld.
En þegar nasistar gerðu innrás í
Sovétríkin 1941, leysti Stalín upp
hið sjálfráða lýðveldi Volgu- Þjóð-
verja og flutti borgara þess, sem
álitnir vom hugsanlegir njósnarar
og hjálparmenn óvinarins, burt og
dreifði þeim um Síberíu og Mið-As-
fu.
Katarina Zarya er 38 ára, en lítur út
fyrir að vera 15 ámm eldri, grönn
með litlaust hár og margar gulltenn-
ur.
„Foreldrar mínir fóm burt með litl-
ar ferðatöskur," segir hún. „Alla ævi
dreymdi þau um að koma hingað aft-
ur. Amma mín var níræð þegar hún
dó í Kazakstan, og dreymdi enn um
þennan stað, foreldrar mínir dóu þar
einnig og þau dreymdi líka um
þennan stað.“
Foreldrar hennar töluðu ekkert
nema þýsku og Katarina ólst upp í
litlu þorpi í suðurhluta Kazakstan,
sem heitir Gagarin. Þar eltu krakk-
amir á staðnum hana og hrópuðu:
„Fasisti! Fasistil" Jafnvel þegar hún
var orðin fullorðin, þegar Sovétríkin
féllu, hræktu böm í Kazakstan á
hana og kölluðu hana öllum illum
nöfnum.
„Kazakamir álitu sjálfa sig meira og
minna herraþjóð þar,“ segir hún. Því
var það að hún fluttist, ásamt manni
sínum, Úkraínumanni, á þetta sa-
myrkjubú í eigu hersins, Military
Sovkhoz No. 23,30 mflur suðaustur
af Saratov, farið framhjá bænum
Engels og pínulitla þorpinu Bezymy-
annoye (sem þýðir nafnlaust) og
áfram eftir holóttum sveitavegi.
Þýska ríkisstjómin er að reyna að
laða fólk af þýsku þjóðemi að þess-
um stað með því að byggja hús,
brauðgerðarhús og pylsuverk-
smiðju, skóla og heilsugæslustöð, og
með því að bjóða upp á námskeið í
byggingarframkvæmdum í dreifbýli.
Hugmyndin er sú að vinna gegn að-
dráttarafli þess að flytjast til Þýska-
lands, lands sem á meira en nóg með
að sinna þeim sem leita hælis og fást
við kostnaðinn af sameiningu lands-
ins.
En af þeim u.þ.b. 700 Þjóðverjum,
sem em í meirihluta á þessu 1000
manna búi, hafa 80% þegar útfyllt
umsóknir sínar um að flytjast úr
landi, þó ekki nema til að hafa örygg-
islúgu á svæði þar sem sérstöku frí'ð-
indin, sem Þjóðverjamir njóta, eru
litin homauga.
Slétta, engin tré, en
mikil for
Raunvemleikinn hér er því sem
næst trjálaus slétta, sem verður ein
botnlaus forarvilpa á vorin og haust-
in og bakast f steikjandi hita á sumr-
in. Samyrkjubúið, sem nær yfir
47.000 ekrur, er yfirleitt kallað Bmni
eða Rok, sem er vel við hæfi Þjóð-
verjanna sem hafa síst átt storma-
minna líf en aðrir í Sovétrfkjunum.
Þegar Katarina er spurð hvort land-
ið svari til lýsinga foreldra hennar
hlær hún, ofurlítið beisklega. „Það
var ekki þvílík „bardak" þegar þau
bjuggu héma,“ segir hún og notar
slanguryrði fyrir algera óreiðu. „Þeg-
ar við komum, vomm við hissa á því
að sjá engin tré. Og fólkið sagði: „Af
hverju ættum við að planta trjám?
Við viljum heldur fá vodkaflösku“.“
Þjóðverjar em vinnusamari en
Rússar, segir hún og bergmálar þar
með algengt álit, jafnvel meðal
Rússa sjálfra. Sú var ástæðan til að
Þjóðverjunum var boðið til Rúss-
lands á sínum tíma, þegar allt kemur
til alls. Þeir vom flestir menónitar
Saratov/t RtíSSW,—
-VEngolsX
*i ) »S#íynír«nnoye
Vo/psf'Milas
R'vatJ ] . o 100
wkazakhstan
Moskva
Area of Detail
Cr kazakhstan '
VolgaV) .'■Calpkr,
.GEORGlA /gMHBC
k/ZBBj
Fyrrum Volgu-
lyðveldi
og rómversk-kaþólskir og bjuggu í
stómm samfélögum sem vom sjálf-
um sér næg. 1924 stofnuðu bolsé-
vikar sjálfstjómarríkið Þýska Volgu-
lýðveldið á um 11.000 fermílna
svæði.
Markmið samningsins, sem Bóris
N. Jeltsín forseti Rússlands og
Helmut Kohl kanslari Þýskalands
undirrituðu í júlí 1992, er að endur-
reisa lýðveldið með aðstoð Þýska-
lands. En á þessum slóðum hefur
verið talsverð andstaða, þar sem
Rússar lögðu undir sig heimili og
lönd brottfluttu Þjóðverjanna þegar
Stalín leysti upp lýðveldið á fimmta
áratugnum. Nú em aðeins um
30.000 Þjóðverjar á gamla svæðinu í
Volgu-lýðveldinu, innan um þrjár
milljónir Rússa.
„Spennan á að hluta til rót í minn-
ingum frá stríðinu, að hluta stafar
hún af ýktum ótta og að hluta
breyttu, and-vestrænu hugarfari,"
segir ritstjóri dagblaðs á staðnum.
„Enn lifa heilmörg gömul slagorð
eins og „Betri er þurr rússnesk
brauðskorpa en safarík þýsk steik".
Hann segir að meðal íhaldssamra
stjómmálamanna sé sterk andstaða
gegn sjálfstjóm og „það er auðvelt að
stýra ótta fólks".
Forseti sveitarstjómarinnar segir
að meira en 85% manna á svæðinu
séu á móti sjálfstjóm. „Það setur
rússnesku Þjóðverjana í viðkvæma
stöðu," segir hann. „En lögin em of
grófgert tæki til að leysa þessi þjóð-
Erna Miller sneri aftur til Rússlands úr útlegöinni í Kazakstan meö gömlu, þýsku
fjölskyldubiblluna. Hún geröi sér vonir um aö gamla Volgulýöveldiö yröi endur-
reist. Nú vill hún bera beinin I Þýskalandi.
emisvandamál. Margt hefúr breyst á
undanfömum 50 ámm, svo var líka
stríðið og við getum ekki látið eins
og það hafi ekki átt sér stað. Það væri
best fyrir okkur að læra bara að búa
saman.“
Allt að 5 milljónir eiga
rétt á að flytjast úr landi
Opinberlega em tvær milljónir
manna skráðir „þýskur" í vegabréfið
víðs vegar um fýrrverandi Sovétríki,
þar af næstum helmingur í Kazakst-
an. En séu blönduð hjónabönd og
fyrrum mismunun, þegar það var
betra að vera rússneskur en þýskur,
tekin með í reikninginn, getur verið
að allt að 5 milljónir uppfylli skilyrð-
in til að fá útflutningsrétt," segir
Heinrich Groth, forstjóri Wiederge-
burt, eða Endurfæðjng, sem kemur
fram fyrir hönd rússnesku Þjóðverj-
anna. ^ ^
Þýska stjómarskráin viðurkennir
þjóðemi eftir ættemi og í Þýska-
landi, eins og fsrael, gilda „lög vegna
endurkomu". Skv. lögunum um
stríðsskaðabætur fá 225.000 Þjóð-
verjar frá Austur-Evrópu og Sovét-
ríkjunum að koma til Þýskalands á
ári hverju, segir Horst Waffen-
schmidt, ráðuneytisstjóri í þýska
innanríkisráðuneytinu.
Á árinu 1992 fluttust næstum
196.000 til Þýskalands frá fyrrum
Sovétríkjum, og um 147.000 komu
1990 og 1991, hvort árið um sig.
En 557.000 höfðu lagt inn umsókn
um að flytjast þangað 1991 og
402.000 til viðbótar 1992, og Waffen-
schmidt sagði að um 650.000 um-
sóknir biðu úrlausnar. Um 100.000
Þjóðverjar hafa fengið Ieyfi til að
flytjast inn, en hafa ekki gert það enn
og „sumir þeirra eiga aldrei eftir að
gera það,“ segir hann.
Það hentar yfirvöldum í Bonn
ágætlega. Þau eru þegar að reyna að
ráða við að innlima Austur- Þýska-
land og með aukna pólitíska gremju
vegna innflutnings, þ.m.t. velaug-
lýstar árásir á Týrki og Víetnama.
Flestum fyrrverandi Sovét- Þjóðverj-
um þarf að halda uppi með kostnað-
arsamri aðstoð til að koma sér aftur
fyrir og finna vinnu, á sama tíma og
margir Austur- Þjóðverjar finna
enga vinnu sjálfir.
Stefna Þýskalands er ljós, en e.t.v.
bjartsýn. Innanríkisráðuneytið sér
fyrir stórauknum fjárframlögum til
að reyna að bæta hag fólks af þýsku
bergi brotið þar sem það þegar á
heima, til að reyna að fá það ofan af
því að koma til Þýskalands, þar sem
nærveru þess er í rauninni ekki
óskað.
Á síðustu þrem árum hefúr Þýska-
land varíð um 240 milljónum doll-
ara til svæða þar sem yfirgnæfandi
hluti íbúa er þýskur, í Sovétríkjun-
um og Austur-Evrópu, til að bæta
húsakost, menningarmiðstöðvar,
verksmiðjur, bakarí o.þ.h. Aðeins
fyrir árið 1993 hafa 155 milljónir
dollara verið lagðar til hliðar og bíða
þinglegs samþykkis.
Flestir vilja fara tíl
Þýskalands
En mikill meirihluti Þjóðverjanna,
sem nú eru dreifðir um landsvæði
fyrrverandi Sovétríkja — allt að 90%
að sögn Groth — vilja flytjast burt.
Þýskur stjómarerindreki í Kazakst-
an, sem hefur það verkefni'að reyna
að fá þá ofan af því að fara, segir:
„Þeir vilja ekki skapa sér betri fram-
tíð hér. Þeir vilja fara.“
í fyrra fóru um 150.000 af Þjóðverj-
unum burt frá Kazakstan, þó að
sumir þeirra, eins og Katarina, hafi
flutt sig til svokallaðra „aðdráttar-
aflssvæða".
„Þeir flýta sér burt,“ segir talsmað-
ur forseta Kazakstans. „Okkur þykir
mjög miður að missa þá, þeir
kenndu mörgum Kazakanum að
vinna.“
Groth segir að aðdráttaraflssamfé-
lög eigi eftir að mistakast. „Ég lít
hreint ekki eins jákvæðum augum á
þessi verkefni og þýsk yfirvöld vilja
halda fram,“ segir hann. „Þau geta
ekki f raun og veru breytt ástandinu
með skipulögðu byggingunum sín-
um á skólum, verksmiðjum og íbúð-
arhúsum. Þetta veikir aðeins um
stundarsakir þrá fólksins eftir því að
komast til Þýskalands. Hvaða ffam-
tíð bíður þessa staðar?“ segir hann.
Ema Miller er 79 ára, andlitið skor-
ið djúpum hrukkum utan um inn-
fallinn munninn. Hún situr í setu-
stofu dóttur sinnar í Bruna og les í
þýskri biblíu, sem hún tók með sér
ffá Kazakstan fyrir tveim árum. Hún
kom til baka með sjúkum manni sín-
um, sem vildi fá hinstu hvflu nærri
fæðingarstaðnum. Hann var jarð-
settur fyrir hálfú ári.
Þau voru flutt nauðungarflutning-
um til Kazakstan 1941 og bjuggu
ásamt annarri fjölskyldu í hlöðu með
gæsum og svínum. Þegar þau vom
rekin þaðan út, fluttu þau upp í fjöll-
in þar sem 7 ára gamall sonur þeirra
svalt til bana. „Það gæti verið efni í
heila bók,“ segir gamla konan nú.
„En ég er að gleyma því öllu.“
Þegar þau komu aftur hingað,
gerðu þau sér vonir um að Volgu-
Iýðveldið yrði endurreist Núna von-
ast hún til að komast til Þýskalands.
„Ég fer að deyja bráðum," segir hún,
„og ég vildi heldur að það væri á
þýskri grund.“
Vandfýsnir kaupendur
nýrra húsa
í Bmna, á vægðarlausri sléttunni,
em verkamenn af staðnum, á samn-
ingi við þýska fyrirtækið Inkoplan,
að byggja hús fýrir nýju íbúana ffá
Mið-Asíu. Tveggja íbúða húsin, með
bröttum þökum, steinhúðuðum
veggjum og bflskúr, em vísvitandi
andstæða niðumíddu sovésku fjöl-
býlishúsanna, sem byggð vom fýrir
10 ámm þegar samyrkjubúið var sett
á stofn.
Rússneskir verkamenn segja að
Þjóðverjamir séu vandfýsnir við-
skiptavinir, sem neiti að taka við lé-
legu byggingarefni. „Áður fýrr hefð-
um við bara notað það,“ segir tré-
smiður einn.
Þegar hefur verið lokið við rúmlega
hálfan tug húsa. Og enn em til pen-
ingar fýrir 58 til viðbótar. Nýtt
brauðgerðarhús bakar 1000 brauð-
hleifa á dag fýrir um 2,50 ísl. kr. á
brauð. Ný pvlsuverksmiðja nýtir kjöt
af búinu. Áætlanir liggja fýrir um
nýjan skóla, menningarmiðstöð og
heilsugæslustöð.
Ekki skiptir minna máli að Heinz-
Jörg Wobst, rússneskumælandi
verkfræðingur ffá Saxlandi og fýrr-
um liðsforingi í austur-þýska hem-
um, er búinn að vera á staðnum síð-
an í október ásamt 12 öðmm til að
skipuleggja tveggja ára námskeið í
byggingum í dreifbýli. Það hófst 1.
mars með 23 nemendum, 13 þeirra
af þýsku þjóðemi. 25 til viðbótar
byrja í september, þ.á m. fimm ung-
ar stúlkur.
Flytja svo ekki allir til
Þýskalands með nýju
fagkunnáttuna?
Af hverju fara nemendumir ekki
bara með nýju fagkunnáttuna sína
og flytja til Þýskalands? „Sumir
þeirra eiga eftir að hugsa þannig,"
segir Wobst. „En nemendumir em
áhugasamir, og ef þeim finnst þeir
vera að byggja eitthvað, sem eigi eft-
ir að endast, er það ekki til einskis og
allir njóta góðs af.“
Þeir, sem ljúka námi, fá rússnesk
prófskírteini með þýskum stimpli,
en ekki þýsk vottorð sem gætu gert
þeim kleift að fá byggingarvinnu í
Þýskalandi.
Wobst og hans fólk höfðu enga
vinnu í sameinuðu Þýskalandi, þegar
hann stakk upp á þessu verkefni við
þýska innanníkisráðuneytið. Hann
segir þýsku Rússunum að lífið sé
ekki dans á rósum þar. „Þeir hlusta
gaumgæfilega á hvert orð,“ segir
hann. „Ég segi þeim að Austur- Þjóð-
verjar séu annars flokks borgarar og
rússneskir Þjóðverjar yrðu þriðja
flokks. Þeir hlusta, en vilja ekki trúa
því."
Þegar Wobst er spurður hvort það
eigi eftir að takast að halda Þjóðverj-
unum kyrmm á búinu, svarar hann
einfaldlega: „Það verður að takast."