Tíminn - 11.08.1995, Blaðsíða 11

Föstudagur 11. ágúst 1995
11
Helga Axelsdóttir
frá Ytri-Neslöndum í Mývatnssveit
Fædd 9. 12. 1914
Dáin 2. ágúst 1995
Hún fóstra mín er dáin. Þegar
móðir mín hringdi eitt góðviðr-
iskvöldið nú í byrjun ágúst og
tilkynnti mér lát Helgu í Ne-
slöndum varð mér hverft viö.
Yfir mig þyrmdi sorg og sökn-
uður. Ekki svo að skilja að frétt-
in kæmi mér sérstaklega á óvart
því bæði aldur og heilsa gömlu
fóstru minnar höfðu um nokk-
urt skeið stefnt lífsskeiði hennar
að þeim ósi sem líf okkar allra
einhvern tíma nær. Og það er
huggun harmi gegn að síðasti
spölurinn var lygn og fagur í
friðsæld sinni. En þótt við vit-
um ætíð' hvert stefnir, og þótt
leiðin sé orðin nokkuð löng frá
upptökunum, finnst okkur allt-
af erfitt að sætta okkur við það
er að leiðarlokum kemur.
Ég var á fyrsta árinu þegar
Helga kom á heimili foreldra
minna, og þar var hún enn þeg-
ar ég fór að heiman unglingur-
inn til frekari skólagöngu. Til-
vist hennar í lífi mínu og upp-
eldi er því nær jafn sterk og for-
eldra minna. Ekki var það þó
svo að Helga væri fengin á
heimilið til þess aö gæta mín og
fóstra sérstaklega þótt það yrði
hennar hlutskipti að nokkru
þegar fram liðu stundir. Hún
kom sem aðstoðarstúlka að
barnaskóla Mývetninga sem
faðir minn stjórnaði með dyggri
aðstoð móður minnar. Höfðu
þau séð um skólahald í Mý-
vatnssveit um nokkurra ára
skeið án þess skólinn ætti sér
samastað, fyrst í Baldursheimi,
þá í Reykjahlíð og loks á Skútu-
stöðum. En hvað sem skóla-
haldið var hverju sinni hafði
það komið í hlut móður minnar
að annast þá umsýslu mesta er
að að húshaldi snéri, en nem-
endur dvöldu á skólastað sinn
skólatíma þótt engin væri
heimavistin önnur en einka-
heimili þess fólks sem hýsti
skólann hverju sinni og þá um
leið foreldra minna. Þetta hét að
„vera á skóla".
En nemendum fjölgaði og
kröfur um aukið og fjölbreyttara
nám jukust. Mývetningar
byggðu sér félagsheimilið Skjól-
brekku sem tekið var í notkun
árið 1955. Þar var ákveðið að
hýsa skóla sveitarinnar einnig
og fluttu foreldrar mínir því
þangaö þá um haustið. En nú
voru umsvif skólahalds orðin
meiri en svo að við réðist án að-
stoðar þegar við bættist rekstur
félagsheimilisins. Helga kemur
foreldrum mínum til aðstoðar.
Og þótt hún væri ráðin vegna
skólahaldsins var hún jafnframt
á heimili okkar því skólinn var í
senn heimili okkar, heimavist
nemenda, menntastofnun og
samkomuhús sveitarinnar.
Helga kemur fyrst móður minni
til að stoöar en eftir því sem
nemendum fjölgaði svo og
námsgreinum tók mamma aö
sér kennslu, fyrst í smáum stíl
en síðan í auknum mæli. Það
var því hlutskipti Helgu að bera
æ meir hita og þunga af hús-
haldi þessa stóra heimilis, mat-
argerð, ræstingu og öllu er fylg-
ir. Ekki veit ég hvenær Helga
fékk titilinn „ráðskona", en hitt
er víst að ekki vann hún eftir
vaktakerfi og ekki þreif hún
samkvæmt uppmælingu. Henn-
ar vinnutími var frá því skóli
hófst að hausti og þar til honum
lauk að vori. Það var sú vakta-
tafla sem gilti hjá skólastjóra-
hjónunum og ekki önnur í
boði. Þessi vaktatafla átti vel við
Helgu. Hún var einstakur skör-
ungur til vinnu og varð ávallt að
hafa eitthvað fyrir stafni. Henn-
ar framlag til samfélagsins var
þrotlaus vinna sem byggðist á
óþrjótanadi þjónustulund. Hún
gerði miklar kröfur til sjálfrar
sín og taldi að sér bæri að vinna
öll verk sem hún mögulega gæti
og kæmi öðrum vel.
Oft er það svo að þeir sem
miklar kröfur gera til sjálfs sín
gera einnig miklar og oft enn
meiri kröfur til annarra. Helgu
var ekki svo farið. Hennar eina
krafa til samferðarmannanna
var sú að fá að vinna fyrir þá og
létta þeim störfin og ómakið. Ég
man að hún gaf sér sjaldan tíma
til að setjast til borðs. Og ég
man aö oftast borðaði hún af
litlum diski. Ég skildi það ekki
þá, en nú held ég að hún hafi
talið sig fljótari að borða með
þessum hlætti — enginn tími til
spillis! Ég held hún hafi sdjald-
an gengið, hún hljóp. Jafnvel í
þröngu eldhúsinu heima hljóp
hún á milli bekkjanna. Og þegar
sló niður í stónni eins og Helga
kallaði eldavélina gömlu í Skjól-
brekku og allt fylltist sóti, þá var
tekið til hendinni. Það eru einu
stundirnar sem ég man eftir að
Helga gæfi sér ekki tíma til að
sinna mér, jafnvel sagði hún
mér að vera úti á meðan. Ég tók
þessari forgangsröðun fóstm
minnar frekar illa í fyrstu, en
þegar ég komst að því að
hún gaf sér ekki tíma fyrir
kaffisopa meðan á ræstingu
stóö þá sætti ég mig við aðstæö-
urnar, sá hversu mikið var í
húfi. Hún kallaði líka á mig
strax aö lokinni hreingerningu,
fékk sér kaffi og leyfði mér að
dýfa mola í. Þá var allt komið í
lag á ný.
„Vitur maður hefur sagt að
næst því að missa móður sína sé
fátt hollara úngum börnum en
að missa föður sinn." Þannig
byrjar Halldór Laxness þá góöu
bók sína Brekkukotsannál. Það
kann að þykja undarlegt að ég
vitni til þessara orða skáldsins í
minningargrein um hana Helgu
fóstru mína, ekki síst þar sem
Halldór var ekki í sérstöku uppá-
haldi hjá henni. Og þó! Halldór
Laxness lætur sögumann sinn
ekki segja þessa hörðu setningu
til að undirstrika illsku hans né
kaldlyndi. Hann er aö undir-
strika það sem síðan kemur
fram í sögunni, hversu vel getur
farið fyrir börnum og farsællega
í fóstri hjá góðu fólki þótt
vandalaust sé, þrátt fyrir sáran
foreldramissi. Og þegar ég las
þessi upphafsorð fyrst, tengdi ég
þau strax mínum eigin uppvexti
að nokkru. Ég var nefnilega svo
lánsamur að eignast vandalausa
fóstru sem reyndist mér betur
en frá verði skýrt í fátæklegri
minningargrein. En ég var lán-
samari en margur annar því ég
átti líka góða foreldra. Lán mitt
var því tvöfalt.
Eftir því sem umsvif í skólan-
um heima jukust varð æ erfið-
ara fyrir foreldra mína að annast
heimilið svo sem þau hefðu
óskað. Allir nemendur þeirra
voru um leiö börn þeirra. Það
hljóp sem sé ofvöxtur í heimilið
á hverju hausti. Við systkinin
urðum því óhjákvæmilega hluti
risavaxinnar fjölskyldu þar sem
hver og einn gerði miklar kröfur
til foreldranna og kraftar þeirra
dreifðust í samræmi við það. Og
þótt við ststkinin hefðum fé-
lagsskap hvert af örðu varö það
t MINNING
einhvern veginn svo að ég varð
svolítið sér, enda yngstur þá, en
næstar mér í aldri voru systur
mínar, Brynhildur og Sólveig,
og höfðu fyrr félagsskap af skól-
akrökkum. Höskuldur nokkuð
mikið eldri og stálpaður strákur
þegar hér er komið sögu. Við
þessar aðstæður tekur Helga mig
undir sinn verndarvæng. Til
hennar gat yngsta barnið alltaf
leitað, þar var alltaf mitt skjól
og þar virtist alltaf tími fyrir
umönnun og hjálp. Þannig
eignaðist ég fóstru án þess að
missa foreldra mína. En orð mín
skyldi enginn svo skilja að ég
hafi tekið allt pláss í hjarta
Helgu. Þar var rýmið ótakmark-
aö sem við systkinin nutum öll,
ekki síst yngri bróðirinn Hjört-
ur, þegar hann kemur til skjal-
anna allnokkru síðar. Og börn
Kristínar Sigurgeirsdóttur og
Stefáns, bróður Helgu, fóru ekki
varhluta af hjartahlýju hennar
og umhyggju.
Ég minnist þeirra stunda þeg-
ar pabbi og mamma voru að
kenna og ég var í eldhúsinu hjá
Helgu. Mig langaði að læra að
skrifa og reikna eins og hinir
Ragnar Snjólfsson var fceddur
hinn 11. febrúar 1903. Hann lést
á Skjólgarði, heitnili aldraðra á
Höfh, 6. ágúst 1995. Foreldrar
hans voru Snjólfur „yngri" Ketils-
son, f. 17. apríl 1849 og kona
hans Steinlaug Ólafsdóttir, f. 10.
september 1860. Eiginkona Ragn-
ars var Margrét Stefanía Guðrún
Davíðsdóttir, f. 20. ágúst 1899, d.
21. mars 1986. Synirþeirra eru 1)
Einar Baldvin, f. 1930, giftur
Svövu Guðrúnu Gunnarsdóttur og
eiga þau fjögur böm, 2) Aðal-
steinn, f. 1933, d. 1952. 3) Davíð,
f. 1935, ókvcentur, 4) Öm Hilmar,
giftur Viviann Mary Gjöveraa,
hún á tvo syni. Fyrri kona Amar
var Hulda Jónsdóttir og eiga þau
eina dóttur.
Útfór Ragnars verður frá Hafn-
arkirkju.
Nú er hann fallinn frá, hann
afi „Snjólfsson", en þannig var
hann alltaf nefndur hér af dætr-
unum í Hlíðartúni 27, þótt
raunverulegur afi þeirra væri
hann ekki. Það segir sína sögu.
Tveir voru þeir bræður fæddir
um 1850, í Lóni í Austur-
Skaftafellssýslu, Ketilssynir,
Snjólfur og Halldór. Snjólfur
átti þrettán börn og Halldór ell-
krakkarnir. Og Helga hjálpaöi
mér. Ekki byggði hún kennslu
sína á langri skólagöngu eða
mikilli þekkingu á sviði skóla-
mála. Hún byggöi hana á alúö
og umhyggju, hjálpsemi og
væntumþykju í minn garö. Ég
hélt áfram að læra í eldhúsinu
fyrstu árin eftir að skólaganga
mín hófst. Helga kenndi mér
líka að lesa. Sú kennsla var svo-
lítið sérstök. Hún stuðlaði
nefnilega að því í senn að gera
mig læsan og halda nér ólæs-
um. Hún kenndi mér að lesa svo
ég yrði sjálfbjarga. Þá sat hún
með mig í fanginu meðan mat-
urinn var að sjóða, benti með
prjóni á stafi og orð og ég staut-
aði. Ég man hversu valtur ég var
við lesturinn fyrst eftir að
prjónsins naut ekki við. Og það
var eins og þolinmæðin hefði
líka farið með prjóninum. Á
kvöldin las Helga mig í svefn.
Þasð varð til þess að ég varð
sólginn í sögur. En sökum þess
hversu seinn ég var að lesa og
þolinmæðin takmörkuð þá las
Helga fyrir mig. Þrátt fyrir lestr-
arkennsluna varð þessi þjónusta
til þess að heldur dróst á lang-
inn að ég yrði þokkalega læs. En
ég lærði að meta góðar bækur.
Og svo kom að því að Helga
hætti að gefa mér leikföng í
jólagjöf og fór að gefa mér bæk-
ur. Eg gerði lítilsháttar athuga-
semdir fyrst. Þær voru afgreidd-
ar með „aukagjöfum" fyrstu ár-
in, en síðan lögðust þær upp-
bætur af, emda ég sáttur við
bækurnar. Helga vandaði líka
vel bókavalið og virtist fylgjast
vel með því hvað hentaði
hverju sinni. Ég minnist
skemmtilegra tímabila eins og
þegar ég fékk Salómon svarta og
fleiri bækur Hjartar Gíslasonar.
Þá tóku við bækur Ármanns Kr.,
Óli og Maggi, Óli og Maggi í
ræningjahöndum, Óli og Maggi
í óbyggðum og svo mætti lengi
telja.
Guöfinna, systir Helgu, kom
henni til aðstoðar við ráðskonu-
t MINNING
efu. Frá þeim er kominn mikill
ættbogi hér um slóðir og víðar.
Ragnar var næstyngstur af
þrettán börnum Snjólfs og
Steinlaugar, sem nú eru öll lát-
in. Hann ólst upp í Lóni, stund-
aöi öll almenn sveitarstörf í
æsku, síðan nám við Alþýðu-
skólann á Eiðum, en þar kynnt-
ist hann lífsförunaut sínum,
Margréti Davíðsdóttur, ættaðri
úr Eyjafirði, mikilli mannkosta
konu. Margrét lést 21. mars
1896. Þau eignuðust fjóra syni
og eru þrír þeirra á lífi eins og
áður segir.
Ragnar stundaði margvísleg
störf á sinni löngu ævi, var
bóndi, verkamaður, vann að
fiskverkun, slátmn, kjötmat,
svo eitthvað sé nefnt.
Sá er þessar línur ritar, varð
þeirrar gæfu njótandi að kynn-
ast allnáið þessum fjölskyldum,
þeirra Snjólfs og Halldórs, og þá
ekki síst Ragnari, þar sem ég og
fjölskylda mín vorum nánast
heimagangar á heimili þeirra
Margrétar og samgangur mikill
á milli. Allra þeirra samskipta er
störfin þegar svo var komið að
ein manneskja gat ekki lengur
annað öllu því er gera þurfti í
vaxandi skóla. En Finna gekk
ekki bara í verkin með Helgu.
Hún tók líka þátt í öllum góð-
geröum og vináttu í okkar garð.
Systurnar fóru nú báðar að
senda okkur jólagjafir. Og alltaf
urðu jólagjafirnar veglegri. Ég
varð ekki lítið upp með mér
þegar ég fékk fyrstu „ævintýra-
bókina" og „fimm- bækurnar".
Þá þóttist ég aldeilis maður með
mönnum. En böggull fylgdi
skammrifi. Nú varð ekki Iengur
undan því vikist að ég stautaði
mig í gegnum bækurnar sjálfur.
Heiga tók upp á því aö spyrja
mig hvernig mér heföi fundist
bókin þegar hún kom heim úr
jólafríunum!
Helga prjónaði mikið, einkum
úr íslenskri ull. Nutum viö
systkin góðs af því og síðar
einnig börn okkar. Hún sá mér
fyrir ullarsokkum og vettlingum
allt fram á síðustu ár og nú
verða síðustu pörin varðveitt til
minningar um Helgu og allt
sem hún gerði fyrir mig.
Já, það var mikil tilhlökkun á
haustin þegar von var á Helgu,
og alltaf söknuður á vorin þgar
hún hélt til síns heima. Og nú
er hún alfarin. Sár söknuður
fyllir hugann. Söknuðurinn og
sorgin eru ef til vill enn sárari
fyrir það að mér finnst ég eiga
fóstru minni svo margt aö
gjalda. Ég átti marga heimsókn-
ina ófarna á sjúkrahúsið, ég
endurgalt aldrei umönnunina
alla. Það eitt róar huga minn nú
að yngri dóttir mín ber nafnið
hennar. En það er lítill þakklæt-
isvottur fyrir allt og allt. Veit ég
að því fylgir guðs blessun. Ég og
börnin mín, Þórir Hildigunnur
og Helga, sendum okkar bestu
kveðjur og þakkir fyrir að hafa
átt Helgu Axelsdóttur að.
Far þú í friði elsku fóstra mín.
Guð blessi minningu þína.
Steinþór Þráinsson.
hér minnst með virðingu og
þökk.
Ragnar var mikill félags-
hyggjumaður, hann var sam-
vinnumaður af hugsjón, einn af
stofnendum Kaupfélags A-
Skaftfellinga og dyggur félags-
maður þess til síðasta dags og
haföi áhyggjur af stöðu sam-
vinnuhreyfingarinnar eins og
hún er nú, hann var sannur
framsóknarmaður og tíður gest-
ur á kosningaskrifstofu þar þeg-
ar kosningarnar nálguðust,
fylgdist með landsmálum af
miklum áhuga meðan heilsa
entist, en fyrst og fremst var
hann félagsvera, sem hafði
gaman af að blanda geði við ná-
ungann og var um áratugaskeið
einn af slyngustu bridsspilurum
héraðsins og hafði af þeirri iðju
ómælda ánægju.
Nú að leiðarlokum viljum viö
fjölskyldurnar hér á Höfn, og
eins fjölskyldurnar í Stykkis-
hólmi, þakka allan þann hlý-
hug, sem hann sýndi okkur í
gegnum árin, um leið og við
biðjum sonum hans, fjölskyld-
um þeirra og öðrum vanda-
mönnum Guðs blessunar.
Sigþór Guðmundsson
Ragnar Snjólfsson