Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.2006, Blaðsíða 12

12 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. júní 2006
Þessa dagana er verið að sýna Da Vinci-lykilinn um heim allan við miklar vin-sældir. Um er að ræða aðlögun á um-deildri skáldsögu Dans Browns sem
naut ekki síður mikilla vin-
sælda og seldist m.a. í þrjá-
tíu þúsund eintökum hér-
lendis. Því má segja að
jafnvel þótt ekkert sé
hversdagslegra en kvikmynd gerð eftir skáldsögu
búi Da Vinci-lykillinn yfir ákveðinni sérstöðu þar
sem aldrei þessu vant hefur stór hluti áhorfenda
þegar lesið bókina. Samanburður við skáldsöguna
er því stór hluti af þeirri upplifun að sjá myndina
– og sitt sýnist hverjum. Vissulega hefur hinn
gamli söngur um að bókin sé myndinni betri
heyrst, en áhugavert nokk hafa bæði gagnrýn-
endur og almennir áhorfendur litið á það sem
annmarka á myndinni hversu nákvæmlega hún
fylgi eftir bókinni. Þ.e.a.s. aldrei þessu vant er
fylgispekt við skáldsögu talin til lasts frekar en
tekna við aðlögun. Ég tel þó að fleira komi til og
höfð hafi verið hálfgerð endaskipti á miðlunum
tveimur.
Gríðarlegar vinsældir skáldsögunnar eru í engu
samræmi við hefðbundna bókaútgáfu (hvort held-
ur er á fagur- eða afþreyingarbókmenntum) og
kannski einungis sögurnar um Harry Potter sem
hafa fengið viðlíka sölu og athygli. Ef bera á þann
fjölmiðlasirkus og það auglýsingabrask sem fylgt
hefur Da Vinci-lyklinum saman við aðrar menn-
ingarafurðir verður að grípa til kvikmynda –
Hollywood-stórmyndanna sem allir verða að sjá
svo að viðræðuhæfir séu yfir kaffibollum. Enda er
það svo að þessi skáldsaga er skrifuð fyrir alla
(staðhættir eru útskýrðir fyrir þeim sem ekki
þekkja til) – hún er glóbal en ekki lókal. Sú París
sem birtist í bókinni er ekki borg íbúa hennar eða
franskra bókmennta heldur túrista og Hollywood-
mynda. Við þekkjum þessa borg jafnvel þótt við
höfum aldrei heimsótt París. Við höfum séð hana í
ótal bíómyndum hvort sem þær voru kvikmynd-
aðar í sjálfri borginni eða kvikmyndaverum í Kali-
forníu. Da Vinci-lykillinn reiðir sig á sömu staðal-
ímyndir af París og London og Hollywood hefur
gert alla sína tíð. Það er gegnsæið – hinn full-
komni skortur á menningarlegum sérkennum –
sem gerir skáldsögunni Da Vinci-lyklinum, líkt og
stórmyndum Hollywood, kleift að höfða til allra.
Sýnu áhugaverðast er þó hvernig formgerð eða
strúktúr skáldsögunnar um Da Vinci-lykilinn
sækir fyrirmynd sína til kvikmyndaformsins.
Ímyndir hvers konar eru jú allsráðandi í frásögn-
inni og er þeim lýst af mikilli nákvæmni (auk þess
sem sérstök myndskreytt útgáfa var sett á mark-
að). Það sem skiptir þó mestu máli í þessu sam-
hengi er uppbygging frásagnarinnar, sem sækir
ennfremur þematískt séð heilmargt í brunn
Hollywood. Gefið hinni sérstöku og öru kafla-
skiptingu bókarinnar gaum (en margir kaflanna
eru ekki nema síða eða tvær að lengd): Saunière
myrtur í Louvre-safninu – Langdon vaknar á
Ritz-hótelinu – Silas svipar sig í mílufjarlægð –
Langdon ekið á safnið – Langdon og Fache ræð-
ast við á safninu – Opus Dei-biskup í flugvél yfir
Atlantshafi – o.s.frv. Þetta er ekkert annað en
hefðbundin senu-uppbygging kvikmynda, þar
sem skipt/klippt er hratt og kerfisbundið á milli
ólíkra rýma (ekki síst þegar atburðarásinni vind-
ur fram á nokkrum ólíkum stöðum samtímis).
Helsta stíleinkenni skáldsögu Dans Browns er
klippitækni kvikmyndarinnar.
Da Vinci-lykillinn er auðvitað ekki eina skáld-
sagan sem sækir í brunn kvikmyndarinnar en
mér er til efs að aðrar hafi gert það jafn kerf-
isbundið og með viðlíka árangri. Það má því með
nokkrum sanni segja að sjaldan hafi hugmyndin
um að kvikmynd sé gerð eftir bók verið jafn mis-
vísandi, því að það er skáldsagan um Da Vinci-
lykilinn sem er gerð eftir kvikmyndinni – ekki
sérstakri mynd heldur kvikmyndaforminu sjálfu.
Að kvikmynda skáldsögu,
eða skrifa kvikmynd
’Það er skáldsagan um Da Vinci-lykilinn sem er gerð eftirkvikmyndinni – ekki sérstakri mynd heldur kvikmyndaform-
inu sjálfu.‘SjónarhornEftir Björn Norðfjörð
bn@hi.is
S
ú var tíðin að evrópskar
myndir áttu vísan aðgang
að kvikmyndahúsum
borgarinnar og höfðu
sinn áhorfendahóp, eft-
irsótta leikara og leik-
stjóra. Það er að mestu liðin tíð, nú
berast þær nánast eingöngu á hátíðir
þar sem boðið er upp á rjómann af
rjómanum. Það er ágætt út af fyrir
sig, en alls ekki fullnægjandi lausn,
hún finnst vonandi fyrr en síðar.
Ein af stjörnum Gamla heimsins var
Charlotte Rampling og á meðal heit-
ustu leikstjóranna, á meðan
Evrópuglugginn stóð opinn
allt árið um kring, voru
nokkrir fræknir Frans-
menn; Francois Truffaut,
Claude Chabrol og Philippe de Broca, svo nokkur
nöfn séu nefnd.
Nú er svo komið að hinn almenni bíógestur
hefur takmarkaðan áhuga á meginlandsmyndum
og þekkir t.d. lítið til vænlegustu leikstjóra
Frakka í dag. Einn þeirra er Laurent Cantet,
sem er liðlega fertugur að aldri og hefur getið sér
gott orð fyrir myndirnar sínar sex, sem hafa ver-
ið að tínast fram á sjónarsviðið undanfarinn ára-
tug.
Nýjasta verk Cantets er dramað Vers le sud,
einstakalega áhugaverð og forvitnileg mynd sem
hefur hlotið feiknagóðar viðtökur víða um heim á
undanförnum mánuðum. Engin spurning er að
hún mundi hressa upp á sumarflóruna í Reykja-
víkurbíóunum. Með aðalhlutverkið fer engin önn-
ur en hin fáséða Rampling, sem lét til allrar
ógæfu leiða sig út í þá fásinnu að fara með eitt
aðalhlutverkið í Basic Instinct 2, en fékk tækifæri
til að sýna gamalkunnug tilþrif í Lemming, bestu
mynd frönsku kvikmyndahátíðarinnar í vetur.
Leikkonan, sem hefur átt við vandamál að stríða í
einkalífinu, er löngu sest að í Frakklandi og er að
verða æ sýnilegri.
Myndir Cantets hafa unnið til margvíslegra
verðlauna. Vers le sud, eða Haldið í suður, er
engin undantekning, hún hlaut m.a. Cesar-
verðlaunin frönsku og var tilnefnd til Gullna
ljónsins á síðustu kvikmyndahátíð í Feneyjum.
Rampling fer með hlutverk Ellenar, príma-
donnunnar í klíku miðaldra, ríkra og hvítra Evr-
ópukvenna í Port-au-Prince, höfuðborg Haítí,
síðla á áttunda áratugnum. Þær kunna vel að
meta þjónustu strandpiltanna stæltu og lifa lífinu
í munaði og unaði í verndaðri ferðamannaparadís
rétt utan við borgina. Bebé Doc, eða Jean-Claude
Duvalier, hefur tekið við einræðisherranafnbót-
inni og ógnarstjórninni af karli föður sínum og
stjórnar landinu með fulltingi einkahers síns,
hinna illræmdu Tonton Macoutes, sem allir óttast
sökum grimmdar þeirra og ómennsku. Þeir voru
sniðnir að fyrirmynd Svartstakka Mussolinis,
hengdu fórnarlömb sín á almannafæri og óðu um
stræti og torg vopnaðir ægilegum, flugbeittum
sveðjum með dökk sólgleraugu á smettinu.
En Ellen og vinkonur hennar eyða sumrinu í
sínu sólbakaða áhyggju- og iðjuleysi, láta sig
dreyma um svellandi ástríður og borga fyrir þær
í beinhörðum dollurum.
Að ofangreindu mætti ætla að Vers le sud
snerist um lýsingar á fyrirlitlegum fullnæging-
arkaupum hinna ríku af fátæklingunum, en sam-
úð Cantets er margslungnari. Hann hefur látið
þau orð falla að hann taki ekki afstöðu með Haítí-
búunum.
„Þess í stað reyni ég að lýsa samsekt þarfanna
og sölumennskunnar í þessum kynlífsviðskiptum.
Tökum Legba (Ménothy César) sem dæmi,“ seg-
ir hann, en Legba er 18 ára, uppáhalds næt-
urriddari Ellenar. „Utan túristasvæðisins er
komið fram við hann eins og skepnu. Á ferða-
mannanýlendunni er viðmótið gjörsamlega and-
stætt, hann er dýrkaður af konunum sem hlusta á
hann og líta á hann eins og karlmann og þrá
hann. Framkoma þeirra færir Legba heim sann-
inn um að hann er mannleg vera og það er miklu
meira virði en tíu dala seðillinn sem þær gauka
að honum af og til.“
Cantet kýs að láta myndirnar tala sínu máli.
„Frá mínum bæjardyrum séð er hin pólitíska hlið
Vers le sud ætíð sýnileg, jafnvel í bersögli líkam-
anna. Ellen með Legba er svo mögnuð
ímynd að öll heimsins átakamörk
blasa við. En það verður þú að finna út
sjálfur.“
Vers le sud er byggð er á þremur
sögum eftir Dany Laferrière, haít-
ískan rithöfund sem býr í Kanada, og
markar kaflaskipti hjá Cantet. Þessi
athyglisverði kvikmyndagerðarmaður
hefur aflað sér orðspors sem sá leik-
stjóri Frakka af yngri kynslóðinni sem
er félagslega meðvitaðastur. Nokkrar
fyrri mynda hans eru sálfræðilegir
rannsóknarleiðangrar inn í karlaver-
öld verkalýðsins og á nútímalegri fyr-
irtækjavinnustaði.
Ef fyrri myndir hans lyftu blæjunni
af heimi láglaunamanna gægist Vers
le sud bak við tjöld annarra sviða, sem
lítið hefur verið fjallað um í kvikmynd-
um – inn á hið viðkvæma svið kynferðislegrar ör-
væntingar miðaldra kvenna. Karen Young (The
Sopranos) leikur Brendu, bandaríska konu sem
kemur til Haítí, þrúguð sakir tilfinningalegs
þunga ástasambands sem hún átti í við Legba
nokkrum árum áður. Nú flækist hún í ofbeldis-
fullt umhverfið.
„Í bandarískri mynd væri Brenda gerð hlægi-
leg eða látin gjalda fyrir langanir sínar,“ segir
hún. „Þess í stað gengur hún í gegnum þessa
ótrúlegu umbreytingu.“
Cantet kom fyrst til Haítí árið 2001 til að heim-
sækja foreldra sína, kennara á eftirlaunum sem
voru sjálfboðaliðar við góðgerðarstörf. Hann var
eini hvíti maðurinn sem hafði ekkert fyrir stafni
og datt þá í hug að gera mynd um túrismann í
þessu fagra en níðfátæka landi, sem er svo illa
stjórnað. Skömmu síðar rakst hann á bækur La-
ferrière, sem fjalla um þessa andstæðu heima.
Þeim sló saman á meðan Cantet var að kvik-
mynda á eyjunni sumarið 2004. Cantet og töku-
liðið lentu í eldlínunni á milli lögreglumanna og
einkaherja, sem blómstra í óstjórninni. Þennan
raunveruleika reyna persónurnar í myndinni
hans að flýja, án árangurs.
„Þær reyna að brynja sig gagnvart þeirri til-
gangsleysistilfinningu sem leitar á túrista. Ferða-
mannanýlendan er þeirra dvergvaxni drauma-
heimur, að sjálfsögðu ljúga þær að sjálfri sér en
ég kann því vel að elta persónurnar í ógöngur og
þversagnir og fylgjast með því hvernig þversagn-
irnar hrynja til grunna, smátt og smátt.“
Það er óskandi að Vers le sud rambi af ein-
hverjum ástæðum inn á dagskrá kvikmyndahá-
tíða síðsumarsins. Annað tækifæri býðst ekki
slíkum verkum lengur, sem eru jafnmörg og þau
eru margbreytileg og bjóða upp á sína heillandi
heima fjarri íslenskum kvikmyndahúsagestum.
Auglýst eftir sólarljóði
frá Laurent Cantet
Eftir Sæbjörn
Valdimarsson
saebjorn@heimsnet.is
Sumarmyndaúrvalið á að innihalda
eitthvað fyrir alla en upp til hópa eru
myndirnar bandarískar. Hvað með
franskan sumarglaðning?
Vers lu sud Charlotte Rampling í lutverki sínu í myndinni.
Eftir nær óslitna sigurgöngu virð-ist sem Pixar kvikmyndaverið
hafi stigið feilspor. Nýjasta tölvu-
teiknimyndin úr ranni Pixar, Bílar
(e. Cars) sem stefnt er á að frumsýna
vestanhafs í lok júlí, hefur ekki hlotið
mjög uppörvandi gagnrýni.
Gagnrýnandi Variety sagði að
myndin, sem er rétt tæpir tveir
tímar, væri allt of
löng og bætti við
að það væru tak-
mörk fyrir því hve
mörgum bílabröndurum hægt er að
troða í eina mynd. Gagnrýnandi á
Village Voice tók undir orð kollega
síns og sagði að myndin væru mikil
vonbrigði, ekki síst þar sem hún
kæmi í kjölfar Hinna ótrúlegu (e.
The Incredibles) sem væri vel
heppnuð í alla staði. The Hollywood
Reporter fór hins vegar mýkri hönd-
um um þessa afurð Johns Lasester
leikstjóra og sagði að þó myndin
næði ekki hæðum Hinna ótrúlegu,
Leitarinnar að Nemó (e. Finding
Nemo) eða Leikfangasögu (e. Toy
Story) þá væri hún ánægjuleg og
hrífandi.
  
Síðastliðinn fimmtudag hófst íNew York kvikmyndahátíð á
vegum Mannréttindavaktarinnar (e.
Human Rights Watch). Á heimasíðu
hátíðarinnar kemur fram að það sem
vaki fyrir Mannréttindavaktinni sé
að nýta áhrifamátt og mennt-
unargildi kvikmynda og vekja fólk til
umhugsunar um mannréttindi. Á há-
tíðinni eru sýndar jafnt leiknar
myndir sem heimildarmyndir og
jafnvel teiknimyndir sem allar tengj-
ast á einhvern hátt mannréttindum.
Við val á myndum er tekið bæði til
listrænna þátta og eins hve náið efni
myndarinnar tengist viðfangsefni
hátíðarinnar.
Valnefnd bárust yfir 500 myndir í
ár, eins og reyndar síðastliðin ár, en
hátíðin hefur verið haldin frá 1994.
Þegar mynd hefur verið tilnefnd til
sýninga fer fram rannsókn á vegum
Mannréttindavaktarinnar til að
ganga úr skugga um sannleiksgildi
hennar. Ekki er farið fram á eitt
ákveðið sjónarhorn.
Á hverju ári er reynt að bjóða upp
á myndir frá mismunandi löndum og
um ólík efni. Í lok flestra sýninga er
boðið upp á umræður með þátttöku
kvikmyndagerðarfólks og starfsfólks
Mannréttindavaktarinnar.
Hátíðinni lýkur 22. júní en hún var
áður haldin í London í mars, eins og
verið hefur síðan 1996. Áhugasömum
er bent á að heimsækja
www.hrw.org.
  
Óskarsverðlaunahafarnir WilliamHurt og Marcia Gay Harden
hafa bæst í leikarahópinn fyrir nýj-
ustu kvikmynd leikarans og leik-
stjórans Sean Penn, Into the Wild.
Áður hafði verið staðfest að Emile
Hirsch, Vince Vaughn og Catherine
Keener muni
leika í myndinni.
Into the Wild er
byggð á sam-
nefndri bók eftir
Jon Krakauer og
er byggð á sönn-
um atburðum.
Myndin fjallar
um Christopher
McCandless sem
útskrifaðist úr
háskóla árið 1992 og sagði skilið við
sitt fyrra líf með því að ferðast á
puttanum til Alaska þar sem hann
hóf að búa úti í náttúrunni. McCand-
less lést aðeins fjórum mánuðum síð-
ar í yfirgefinni rútu á tjaldsvæði.
Hurt og Harden munu fara með
hlutverk foreldra hans.
Erlendar
kvikmyndir
Sean Penn.
Human Rights Watch.
Úr Cars.