Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.2006, Qupperneq 4

4 LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
G
uðmundur Andri Thorsson, bók-
menntafræðingur, ritstýrði
tveimur síðustu bindum Ís-
lenskrar bókmenntasögu, að
frátöldum lokakaflanum sem
fjallar um sagnagerð eftir 1970,
enda kemur hann þar sjálfur fyrir sem rithöf-
undur. Hann er ánægður með verkið, ekki síst
með að það sé loks komið út. „Það var auðvitað
geggjað framtak að ráðast í þetta á sínum tíma,
árið 1992, og lýsir miklum stórhug þeirra sem
að því stóðu. Og þetta eru mikil tímamót nú, hér
er í raun komin fyrsta íslenska bókmenntasag-
an, sem stendur undir nafni.“
Hinkrað eftir hlákunni
Þá er jafngott að spyrja strax, er þetta bók-
menntasaga unnin með þeim verkfærum sem
nýjust eru, eða er hér samankomin bókmennta-
sagan eins og við vissum að hún væri?
„Vonandi hvort tveggja. Annars vegar er
byggt á þeirri þekkingu sem íslenskir fræði-
menn hafa aflað í gegnum tíðina, það er grunn-
ur sem við stöndum á. Hins vegar fylgjumst við
með nýjustu rannsóknum og því sem nýjast
kemur fram, og ég vona að það hafi tekist.“
Var eitthvað sem þið lærðuð á viðtökum
hinna þriggja bindanna? Kannski var ekki bein-
línis auglýst eftir athugasemdum, en tími hefur
þó gefist til að hlera viðtökur?
„Ég held að það hafi engin sérstök gagnrýni
komið fram á fyrri bindin. Menn voru meira að
bíða eftir lokabindunum – til þess að sjá hvernig
fjallað yrði um Kalda stríðið sem enginn hefur
áhuga á lengur. Kannski má segja að útgáfa
lokabindanna hafi hinkrað eftir því að það stríð
hlánaði almennilega, svo enginn færi að lesa
þetta með þeim pólitísku gleraugum sem þá
voru uppi.“ Þó sé að sjálfsögðu greint frá við-
tökum og deilum hinna ýmsu tímabila – enda
viðtökusagan sterkur hluti sögunnar. „Það má
líta á bókmenntasögu út frá bæði innri og ytri
lögmálum. Annars vegar er það innri þróun, til
dæmis brags í ljóðagerð eða aðferða við skáld-
sagnagerð. Hins vegar er hægt að skoða bók-
menntirnar í samspili við þjóðfélagið, hvernig
þær mótast af ástandinu og hvernig þær varpa
ljósi á samfélagið. Í einhverjum skilningi er
bókmenntasaga saga innra lífs þjóðarinnar,
bókmenntir skrásetja drauma, tilfinningar og
viðbrögð við umhverfinu. Gildi bókmenntasögu
er að fá heimild um þetta innra líf þjóðarinnar,
held ég.“
Ég átti kannski við að á meðan höfundur eins
og Matthías Viðar Sæmundsson var sagður
setja hlutina í nýtt samhengi í III. bindi var
gagnrýnt að aðrir nálguðust efnið með hefð-
bundnara hætti, jafnvel í ætt við endursögn.
„Mér finnst jafnan fara vel á samsteypu
djarfra fræða og hefðbundinna. Bókmenntasag-
an er þó almennt vettvangur fyrir hefðbundnari
nálgun,“ segir Guðmundur Andri og telur að
eðli efnisins marki nálgun hvers og eins, auk
persónulegs stíls.
Ekki hafi verið reynt að fletja slíkan stíl út í
lokabindunum tveimur. „Þetta er allt fólk á há-
tindi sinnar fræðimennsku, fullþroskaðir fræði-
menn. Og maður editerar ekkert manni eins og
Matthíasi Viðari,“ segir Guðmundur Andri. „Í
mesta lagi diskúterar maður við hann og fær að
heyra hvað hann er að hugsa, og leiðréttir stafa-
víxl. Og maður biður ekki Árna Sigurjónsson að
skrifa eins og Silju Aðalsteinsdóttur, eða öfugt,
enda ekkert tilefni til. Ég held að það sé styrkur
þessa verks að í því birtast ólíkar raddir og ólík
sjónarhorn. Kaflarnir eru mikil höfundarverk.“
Sjálfur kom hann að sögn fremur seint inn í
vinnuferlið. „Ég man nú ekki árið, en það var
eftir aldamótin. Þá var IV. bindi komið á veg,
sumir byrjaðir eða jafnvel búnir að skila en enn
eftir að ráða höfunda í aðra kafla. Þeir þurftu þá
að sjálfsögðu tíma til þess að skila sínu af fag-
mennsku, og aðrir að uppfæra ef þurfti. Ég fékk
ennfremur þá hugmynd að bæta inn kafla um
þjóðlegan fróðleik og þá þurfti að skrifa hann.
Þannig að það varð sitthvað til þess að tefja út-
gáfuna. Stundum fékk ég á tilfinninguna að ég
væri að smala gríðarstóran afrétt, jafnvel að
smala allt hálendið – þetta var svo umfangs-
mikið.“
Samhengi við umheiminn
Í IV. og V. bindi er tímaröð í stórum dráttum
fylgt og samfélagssagan dregur frásögnina
áfram, en þar sem verkið óx úr einu bindi í tvö á
leiðinni var sumum köflum skipt á milli eftir
efni. Ritstjórinn telur ótvíræðan kost að sumra
rithöfunda sé getið í fleiri en einum kafla, og
segir að hinir fyrirferðarmestu höfundar ald-
arinnar séu þannig skoðaðir í minnst þrenns
konar samhengi; við hvern annan, við alþjóða-
strauma og við íslenska þjóðfélagsþróun. „Hall-
dór Laxness er þannig ekki afgreiddur í einu
lagi, heldur í samhengi við það sem var að ger-
ast á hverjum tíma, sem hjálpar fólki við að
glöggva sig á því að hann var ekki í tómarúmi.“
Það er ákveðinn kostur að fleiri en einn skrifi
um sama skáldsagnahöfund – en margir munu
spyrja sig hvers vegna hið sama var ekki gert
með ljóðin. Í nýju bindunum skrifar Silja Að-
alsteinsdóttir ein síns liðs um alla ljóðlist 20. ald-
ar, auk þess sem hún gerði 19. aldar ljóðlist skil
í III. bindi. Hverju sætir það?
„Því er nú helst til að svara að Silja er margra
manna maki, og kemur í raun að þessu eins og
margar persónur. Þetta var leiðin sem var farin
og persónulega finnst mér Silja leysa þetta
glæsilega af hendi – hún skilar verki sem er
tröllaukið,“ segir Guðmundur Andri.
En þið hljótið þó að gera ráð fyrir að þetta
verði hugsanlega gagnrýnt?
„Já, já, við erum búnir undir slíkar at-
hugasemdir.“
Fyrstu verk skálda skipta máli
Hér liggur beint við að spyrja Silju hvort hún
hafi ekki fundið til ábyrgðar, með ljóðaheiminn
á herðum sér. Hún skýrir út að upphaflega hafi
verkefni hennar verið markað á annan veg – þá
hafi staðið til að gefa bókmenntasöguna út í
tveimur bindum og velja þau skáld sem helst
ættu erindi við lesendur næstu aldar. Svo hafi
verkið vaxið og breyst, og þar með hennar hlut-
verk. „En vissulega er þetta gasalega mikil
ábyrgð. Ég undirstrika þó að þetta er mitt mat.
Ritstjórarnir skiptu sér að vísu að valinu – en að
skoðunum mínum skiptu þeir sér ekki.“
Hún kveðst þó hafa lagt sig alla fram um að
vera ekki ein um mat, heldur nota bæði sam-
tímaviðtökur og síðari tíma skrif. Þetta kallaði á
heljarinnar lestur, en skemmtilegan. „Það var
rosalega gaman að fara í fyrri tíma skrif og sjá
hvað sagt var um bækur sem í dag eru kannski
taldar með því besta sem ritað hefur verið á ís-
lensku. Það kemur til dæmis í ljós að enginn veit
fyrir víst hvaða ár Tíminn og vatnið kom út. Var
það 1948? Fyrstu dómar birtast hins vegar
1949, tveir ósköp lélegir dómar sem lýsa furðu-
legu áhugaleysi – mönnum fannst þetta ekkert
merkilegt. Og við sem höldum að þjóðfélagið
hljóti að hafa staðið á öndinni.“
Hún telur mikilvægt að halda því til haga
hvernig mat á skáldverkum breytist og birtist í
gegnum tíðina, og að með ívitnunum hér í gömul
rit og „menningarverkamenn“ opnist ungum
fræðimönnum leið að heimildabrunni sem þeir
annars kynnu að hafa gengið fram hjá.
Og viðtökusagan skiptir máli?
„Já, hún er mikilvæg. Þetta er bókmennta-
saga. Og í henni skipta fyrstu verk skálda,
hvernig þeir koma inn á sviðið, jafnvel meira
máli en síðari tíma verk þótt þau kunni að vera
betri,“ segir Silja og telur þetta lýsa nálgun
sinni. „Áhersla mín á fyrsta verk Hannesar Pét-
urssonar, sem dæmi, er kannski einkennilega
mikil, en það er vegna þess að hann kom inn
Hvernig einni þjóð líður
Langeygir er hugtak sem óhætt er að nota um þá sem beðið hafa eftir lokakafla Íslenskrar
bókmenntasögu. Fyrstu þrjú bindin komu út á árunum 1992-6 og í vikunni var loks bundin
slaufa á þúsund ára pakkann með tveimur lokabindum, Íslenskri bókmenntasögu IV og V.
Þar er greint frá ljóðagerð, sagna- og leikritun, þjóðlegum fróðleik og barnabókmenntum
20. aldar, en á þeirri öld einni saman voru skrifaðar fleiri bækur hér á landi en á öllum hin-
um öldum Íslandsbyggðar samanlagt.
Íslensk bókmenntasaga á 20. öld Bókmenntasaga samtímans er í senn brýnt og eilíft verkefni og „þessi bókmenntasaga er ekki endanleg“ líkt og aðstandendur bindanna tveggja leggja áherslu á.
Guðmundur Andri
Thorsson
Silja
Aðalsteinsdóttir
Dagný
Kristjánsdóttir
Íslensk bókmenntasaga á umbrotatímum
Eftir Sigurbjörgu Þrastardóttur
sith@mbl.is
Jón Yngvi
Jóhannsson
Í HNOTSKURN
»Höfundar efnis í Íslenskri bók-menntasögu IV og V eru Árni Ib-
sen, Dagný Kristjánsdóttir, Guð-
mundur Andri Thorsson, Halldór
Guðmundsson, Jón Yngvi Jóhannsson,
Magnús Hauksson, Magnús Þór Þor-
bergsson, Margrét Tryggvadóttir,
Matthías Viðar Sæmundsson og Silja
Aðalsteinsdóttir.
»Ritstjóri I. og II. bindis sem útkomu 1992 og 1993 var Vésteinn
Ólason og III. bindi ritstýrði Halldór
Guðmundsson 1996.
»Hrafnhildur Schram myndrit-stýrði öllum bindunum.