Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.2006, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Hallgrím Helgason
grim@islandia.is
É
g hef aldrei verið mikill hálendis-
maður. Ég á hvorki Goretex-galla né
GPS-tæki. Og enn síður jeppa, þann
ósanngjarna aðgöngumiða að undrum
Íslands. Í raun hef ég aldrei kunnað
sérlega vel við mig á öræfum, þessu
umdæmi kulda, auðnar og sagnleysu. Þar hefur fátt
gerst annað en heiðarvíg og hrakningar og ekkert
orðið til nema eitt ljóð eftir Jónas Hallgrímsson og
leikrit eftir Jóhann Sigurjónsson. Satt að segja hef ég
átt nokkuð bágt með að skilja hálendisdýrkun síðustu
ára. Hún hefur birst mér sem ögn gervileg rómantík
borgarbarna sem aldrei fóru í sveit, sem aldrei mynd-
uðu tengsl við LANDIÐ, og vilja bæta sér upp miss-
inn með taumlausri ást á eyðisöndum. Hugarfar
sumra þeirra lýsir jafnvel yfirgengilegu skilnings-
leysi: “Ég skil ekki afhverju fólk bjó ekki á hálend-
inu. Það eru svo rosalega margir fallegir staðir þar!“
Kannski var ég snemma bólusettur fyrir óbyggð-
unum. Á hverju sumri var haldið til skíðadvalar í
Kerlingarfjöllum. Gróðurlaus gil og gráir melar tóku
manni fálega á hverju sumri. Það var erfitt að binda
taugar við jarðveg sem reyndist ein forareðja væri
komið við hann. Útsýnin úr traktorslyftunni var sann-
arlega tilkomumikil—Langjökull, Hveravellir, Mæli-
fellshnjúkur—en hún varð fljótt jafn hversdagsleg og
veggur á vinnustað. Ég hef aldrei skilið fólk sem tal-
ar um jökla eins og kaþólikkar um dýrðlinga.
Ég hef því ekki talið mig til virkjanaandstæðinga.
Mér hefur fundist sjálfsagt að virkja orku fallvatn-
anna innan skynsemismarka. Að loknum skíðasumr-
um starfaði ég við brúarsmíði víða um land og sá
aldrei neitt ljótt við að leggja steypu yfir ár og gil
eða stálbita stranda á milli. Borgarfjörður er fallegri
eftir að hann var brúaður. Nesjavallaleið er náttúru-
upplifun þrátt fyrir rörið sem fylgir. Svo ekki sé talað
um Bláa lónið. Þó er alltaf betra að mannvirkið reyni
ekki að fela sig. Sogsvirkjun er fallegri en Búrfells-
virkjun þar sem ómáluð steypan reynir að falla inn í
landslagið. Virkjanir verða seint faldar í landinu og
því fer þeim betur að standa stoltar af sjálfum sér.
Hitaveitutankarnir í Öskjuhlíð voru ætíð hvítmálaðir.
Þeir voru því áberandi og fallegir fyrir vikið. Kollegar
þeirra í Grafarholti voru hinsvegar rauðir. Þeir voru
feimnir og fóru illa í landinu.
II.
Fyrir tveimur árum kom ég að Kárahnjúkum. Við ók-
um að útsýnisstað Landsvirkjunar og þrátt fyrir
dumbungsveður mátti vel láta sig svima yfir mikil-
fengleik framkvæmdarinnar. Dekkjastærstu vinnu-
vélar suðuðu líkt og flugur í hlíðum hnjúksins og út
frá honum stóð stíflan eins og píramídi á hvolfi.
Nöturlegt var um að litast í vinnubúðunum; raðhús
reist úr vörugámum sem merkt voru með tröllatúss.
Ekki stingandi strá og engin krá; bara sjoppa með ís-
lenskum afgreiðslustúlkum langt leiddum af “hályndi“
eins og hálendisþunglyndið er stundum kallað.
“Hvernig er veðrið hérna?“ spurði ég.
“Það er bara rok,“ svöruðu þær.
Á heimleið kíktum við á kynningarsýningu um
virkjunina í Végarði í Fljótsdal. Hugmyndin er sann-
arlega stórfengleg; að leiða saman tvær beljandi grá-
ar Jökulsár djúpt inni í Valþjófsstaðarfjalli og láta
þær spinna þar rafmagn á einn risavaxinn rokk. Hvað
verður svo um þær að því loknu? Jú, þeim verður
hleypt saman út úr fjallinu og niður í Lagarfljót. Lit-
ur þess breytist úr fölgrænum í fölbrúnan, hitastig
lækkar um eina gráðu og vatnsborðið hækkar um
einn metra.
Hér fóru að renna á mann grímur. Og á þeim
tveimur árum sem eru síðan hafa þær ýmist verið að
renna af manni eða á mann aftur.
Sem blóðhálfur Héraðsbúi hafði ég meiri áhyggjur
af ættarslóðum en því “örfoka landi“ sem fara átti
undir vatn.
Málflutningur virkjanaandstæðinga dundi þó á
manni. Ómar gerði mynd sem við sáum í Austurbæ.
Og kröfurnar um brottrekstur hans frá RÚV voru að-
eins vatn á myllu virkjanaandstæðinga. Var Ísland
ekki tjáningarfrjálst og opið lýðræðisríki? Æ oftar
gekk maður framhjá mótmælastöðum og ljósmynda-
sýningum Andvirkjunar á Austurvelli. Mætar sögur
fóru af ferðum Augnabliks. Kolla Halldórs og Stein-
grímur Joð virkuðu sannfærandi í ræðum sínum og
Guðmundur Páll alltaf heitur sem hver í hvert sinn
sem maður hitti hann. Bók hans Um víðerni Snæfells
var einnig fögur áminning. Loks las maður svo
Draumalandið og gat ekki annað en tekið undir
snjalla framsetningu Andra Snæs. Stóriðjustefnan er
hóriðjustefna. Fulltrúar Íslands á fundi með erlend-
um álkóngum voru “eins og þrettán ára stelpur að
reyna við Mike Tyson“.
Sveitarlausu borgarbörnin höfðu kannski eitthvað
til síns máls. Sigur Rós fékk logn við Snæfell, mesta
roksvæði landsins. Var guð á móti Kárahnjúkavirkj-
un? Í kjölfarið komu svo úr felum gamlar skýrslur
um vafasama undirstöðu stíflunnar, misgengi og
sprungusvæði. Lónfylling nálgaðist og þá las ég í
blöðunum um boð Óskar Vilhjálmsdóttur hjá Há-
lendisferðum til ráðherra og ráðamanna: Komið og ég
skal sýna ykkur landið sem sökkt verður og ána sem
hverfur. Enginn þeirra hefur þáð boð hennar, svo ég
viti.
Ég keypti mér hinsvegar ferð.
III.
Á sólfögrum laugardagsmorgni stóðum við í fossúða-
dögginni við Töfrafoss sem reyndar er full væmið
nafn á þessa kiljuútgáfu af Dettifossi. Kringilsárfoss
hét hann þar til einhverjir fjallamenn með viðkvæm
hjörtu gengu fram á hann í upphafi síðustu aldar.
Kringilsáin er kraftmikil jökulsá sem rennur í aðra,
þá sem ýmist er kennd við Dal og Brú. Rétt ofan ár-
mótanna er magnaður gljúfraskápur hvar skollitt
rennslið beljast um af þvílíkum krafti að ótti fer um
æðar. Annaðhvort hefur smölum Austurlands yfirsést
þessi skrautbergsgljúfur á liðnum öldum eða þeim
hefur lítið þótt til þeirra koma: Þetta magnaða nátt-
úrufyrirbæri var víst nafnlaust þar til nýlega. Þriggja
manna nefnd Andra Snæs, Páls Pálssonar frá Að-
albóli og Helga Hallgrímssonar náttúrufræðings, gaf
því heitið Stuðlagátt. Fallegt nafn og rétt sem fær þó
ekki að lifa. Það er nánast grátlegt að hugsa til þess
að væntanlegt Hálslón mun rétt sleikja efri brún hins
magnaða Töfrafoss og því mun þessi hluti hinnar
kröftugu Kringilsár stillast í þagnarlóni.
Við fikrum okkur út á klettanibbu, inn í gáttina
miðja. Undir æðir áin með djöfullegum krafti og
gegnt okkur sindrar hálfblautur bergveggurinn. Í
honum miðjum komum við auga á fálkahreiður og allt
í einu verður árdynurinn að óperu eftir Jón Leifs.
Ísland lumar á ýmsu.
IV.
Leið okkar liggur niður með Jöklu í átt að virkjun.
Við göngum eftir dalbotni sem senn verður lónbotn.
Gráir sethjallar ganga fram úr hlíðum; leifar af þeim
aur og leir sem settust hér að þegar Jökla var virkjuð
síðast. Menn eru hér að feta í fótspor skaparans. Fyr-
ir 10.000 árum ruddust Kárahnjúkar upp úr jörðinni
og stífluðu ána, rétt eins og verið er að gera nú. Set-
hjallarnir eru fallegir í fjarlægð, þegar þeir sjást allir
saman, en fremur hversdagslegir í nánd. Nokkra
þeirra hefur Ómar gert að flugvöllum; við göngum
eftir flugbraut sem forsætisráðherrann lendir á innan
skamms. Við lásum það í flugvélinni að Geir myndi
ríkja yfir okkur þennan heiðskíra dag.
Það þarf nokkuð mikla sandást og stóra lyngþrá til
þess að berjast fyrir þessu landi, hugsa ég á þessum
hluta leiðarinnar, og reyni að æsa upp ferðafélagana:
“Það er nú allt í lagi þótt þetta fari undir vatn.
Bara tómur mosi og melar. Og svo einhver skólplit-
aður hávaðaseggur á leið til sjávar.“
Göngumenn kjósa að þegja af sér þessi orð.
Við komum að Rauðuflúð, sem mér skilst að sé
einnig glænýtt örnefni. Hér stunda menn örar nefn-
ingar, því tíminn er naumur. Og hér þrengist farveg-
urinn ögn svo úr verður enn meiri vatnsæsingur. Á
þessum stað stóð einnig hinn merki Gljúfrabúi sem
ljósmyndari Íslands, RAX, gerði landsfrægan á sínum
tíma. Stuttu síðar komu hingað nokkrar smásálir neð-
an af Fjörðum, vopnaðar kúbeinum og járnkörlum, og
veltu honum af stalli, líkt og væri hann sjálfur for-
stjóri Andvirkjunar. Eða svo segir sagan. Sagan segir
líka að Gljúfri hafi æ síðan ásótt banamenn sína, í
svefni jafnt sem vöku, og muni gera þar til þeir stíga
fram og játa verknaðinn. Lögreglan eystra hefur
hinsvegar ekki viljað rannsaka þetta mál þar sem
ekki varðar við lög að spilla náttúru Íslands og hefur
í staðinn einbeitt sér að þeim sem trufla þá iðju.
Við Rauðuflúð er manni stillt upp frammi fyrir erf-
iðri spurningu: Er þessu fórnandi? Víst er flúðin ágæt
sem náttúrufyrirbæri en hún er engin Stuðlagátt,
enginn Töfrafoss. Hvað er náttúrufegurð? Hvenær
verður náttúrufegurð það mikil að hana beri að friða?
Ég gæti vel staðið hér og svarað eins og Geir H.
Haarde: “Ef ég ætti að velja efnahagsáhrifin eða að
halda þessu landi myndi ég velja nákvæmlega sama
kost og við gerðum á sínum tíma.“ Ég er reyndar
ekki alveg klár á þessu með efnahagsáhrifin, en segj-
um sem svo að á hinum bakkanum stæðu 400 at-
vinnulausir Austfirðingar og bæðu mig að fórna flúð-
inni fyrir starf handa sér, þá ætti ég að sönnu erfitt
val.
Yfir síðustu forvöð
Gönguferð í tíu köflum um
áhrifasvæði Kárahnjúkavirkjunar
L
Kirkjufoss „Hér rekur mann í rogastans. Við manni blasir einn fegursti foss landsins se