Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.2006, Page 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 2006 11
lesbók
Anna Sigríður Einarsdóttir
annaei@mbl.is
Ritun sagn-fræðilegra
skáldsagna getur
reynst sann-
kallað jarð-
sprengjusvæði.
Enda krefst hún
ekki bara góðrar
þekkingar á við-
komandi tímabili,
menningu þess
sögu, háttum og hefðum, heldur er
líka auðvelt að missa skrifin út í
klisjukenndan skáldskap þar sem
sagnfræðin þjónar þeim einum til-
gangi að skapa bakgrunn fyrir bún-
ingadrama. Nýjasta bók Robert
Harris Imperium nær að varast all-
ar slíkar gildrur. Sögusviðið er Róm
á síðustu árum heimsveldisins og
þykir bókin, sem talin er eitt besta
verk Harris til þessa, bæði ítarleg og
heillandi. En þar kallar höfundurinn
fram glæsileika og skuggahliðar
Rómar samhliða því að draga fram
trúverða mynd af merkismönnum á
borð við Sesar og Cicero.




Róm á öldum áður setur á sinnhátt líka um margt tóninn fyrir
Játningar Ágústínusar, sem nýlega
komu út í íslenskri þýðingu Sig-
urbjörns Einarssonar hjá Hinu ís-
lenzka bókmenntafélagi, en Játning-
arnar eru gjarnan taldar fyrsta
vestræna sjálfsæfisagan. Játning-
arnar eru þó ekki eina ritið tengt
kristinni trú sem nú prýðir hillur ís-
lenskra bókaverslana því 7. og 8.
bindi af Kirkjum Íslands, einnig frá
Hinu íslenska bókmenntafélagi,
kemur einnig út um þessar mundir.




Grípandi titill eins og á verðlauna-sögu Marinu Lewycka Stutt
ágrip af sögu traktorsins á úkra-
ínsku getur ekki annað en vakið at-
hygli þegar ráfað er um í bókabúð og
ekki er verra þegar innihaldið stenst
væntingar lesandans. Bókin, sem fer
nú sigurför um Evrópu, er komin út
hjá Máli og menningu í íslenskri
þýðingu Guðmundar Andra Thors-
sonar, en þess má geta að hún hefur
verið tilnefnd til bæði bresku Boo-
ker og Orange verðlaunanna.




Austur-Evrópa á líka sinn fulltrúaí æsispennandi njósnasögu
William Boyd Restless sem þykir
góð lesning fyrir unnendur spennu-
sagna. Þar tvinnar höfundurinn
saman sögu Evu, rússneskrar konu
sem var njósnari fyrir bresku
krúnuna í heimstyrjöldinni síðari, og
svo dóttur hennar Ruth sem lifir öllu
hversdagslegra lífi sem kennari í
Oxford. En þessi hluti af ævi Evu, er
dóttir hennar – sem þekkir móður
sína sem Sally Fairchild – alls
ókunnur. Og höfundurinn hefur svo
sannarlega sinnt sagnfræðihluta
rannsóknarvinnunnar fyrir bók-
arskrifin því honum tekst einkar vel
upp með að draga lesandann inn í
flóknustu tækniatriði njósnastarfs-
ins á stríðstímum. Önnur spennu-
saga, Þriðja táknið, eftir Yrsu Sig-
urðardóttur sem vakti í fyrra mikla
athygli hér á landi fyrir góða bóka-
samninga við erlend útgáfufyrirtæki
fær blendnar viðtökur hjá hinu
norska Oppland Arbeiderblad, sem
segir lýsingar á landi, sögu og ís-
lenskum hversdagsleika hressandi –
og er sá hluti verksins nokkuð sem
gagnrýnandinn vildi gjarnan sjá
meira af, reki fleiri bækur Yrsu á
fjörur hans, og þá helst á kostnað
nokkurra þeirra klisjukenndu lýs-
inga sem Þriðja táknið geymi líka.
Bækur
Robert Harris
William
Boyd
Yrsa
Sigurðardóttir
Eftir Hávar Sigurjonsson
havars@simnet.is
Verkefnavalið í Borgarleikhúsinu í veturhefur á sér nokkra slagsíðu kommersí-alismans þó erfitt sé að skammast yfirþví þar sem tvö af þremur stærstu
verkefnunum eru íslensk og alltaf erfittt að
kvarta þegar svo er. En samt.
Verkin þrjú eru Amadeus, Grettir og Dagur
Vonar. Þegar ákveðið er að taka verk til end-
ursýningar hljóta eitt að fleiri af eftirfarandi
sjónarmiðum að ráða valinu. Í fyrsta lagi:
hversu langt er síðan verkið var síðast flutt eða
frumsýnt? Í öðru lagi: Er efni verksins af því
tagi að það eigi erindi við áhorfendur núna? Og í
þriðja lagi: er líklegt að sýning á verkinu verði
jafnvinsæl núna og hún var upphaflega? Siðasta
spurningin felur á vissan hátt í sér þær tvær
fyrri,en þó ekki, því hér er einfaldlega um það
að ræða hvort hægt sé að endurtaka fyrri vel-
gengni. Fleiri atriði ráða svo endanlegu vali
einsog hver leikur aðalhlutverk, er hann/hún
frægur eða vinsæll og hafi einhver ekki áttað sig
á röksemdafærslunni nú þegar, þá er hún sú að
allar þessar spurningar eiga vel heima í mark-
aðsleikhúsi – það er að segja kommersíal leik-
húsi svo ekki sé nú vakinn upp sá tátólógíski
draugur sem reið röftum í leikhúsumræðu fyrir
nokkrum árum um hvað væri markaðsleikhús –
þar sem gæði eru mæld í aðsókn og því fleiri
þættir jöfnunnar sem þekktir eru fyrirfram því
betra.
Leikritið Amadeus sló í gegn á heimsvísu í
byrjun níunda áratugarins. Það var tekið til sýn-
inga í öllum helstu leikhúsum heims, höfund-
urinn Peter Shaffer hafði áður skrifað annan
smell, Equus. Sýning Þjóðleikhússsins á Ama-
deusi með Róbert Arnfinnsson í hlutverki Sali-
eris og nýlega útskrifaðan leikara, Sigurð Sig-
urjónsson, í hlutverki Mozarts var fín sýning
sem gegndi því göfuga hlutverki að vera íslensk-
un á nútímaleikriti sem var að fara „sigurför um
heiminn. Svo var gerð bíómynd eftir Amadeus
sem „sópaði til sín helstu verðlaunum kvik-
myndaheimsins og þá mynd er hægt að nálgast
á öllum betri myndbandaleigum.
Og hver er þá tilgangurinn með endur-
uppsetningu LR núna? Hefur þjóðin beðið þess
með óþreyju að Amadeus að nýju? Verður þetta
allt önnur túlkun? Hver veit? Er Amadeus yf-
irhöfuð leikrit af þeirri stærð að það bjóði upp á
nýja túlkun, nýja hugsun? Kallar íslenskt sam-
félag á nýja túlkun á Amadeusi á því herrans ári
2006? Sömu spurninga má reyndar spyrja um
söngleikinn Gretti? Frábær hugmynd á sínum
tíma og Kjartan Ragnarsson var óborganlegur í
titilhlutverkinu. En kallar samtíminn á nýja
túlkun á Gretti? Eða er bara verið að setja hann
upp núna af þvi að hann var einu sinni vinsæll?
Væri ekki nær að taka meiri áhættu og láta
semja nýjan söngleik, ekki vantar gróskuna í
tónlistar- og leikhúslífið.
Dagur vonar hefur það sér til ágætis að vera
íslenskt leikrit. Það er eiginlega ekki hægt að
vera á móti því að íslenskt leikrit sé sviðsett,
hvort sem um frum- eða enduruppfærslu er að
ræða. Ég er tilbúinn að fallast á að það sé eitt
af hlutverkum Leikfélags Reykjavíkur sem nýt-
ur stórfellds fjárhagslegs stuðnings af al-
mannafé að hlúa að íslenskri leikritunarsögu.
Kannski mun ný uppfærsla á Degi vonar verða
til þess að fleiri íslensk verk verða tekin skoð-
unar og talin verðskulda enduruppfærslu. Mað-
ur leyfir sér a.m.k.að vona að dálæti leik-
hústjórnarinnar á þrautreyndum smellum, stafi
ekki af kjarkleysi hennar til að meta hvort ný
verk séu hæf til sýninga eða ekki.
Slagsíða og kjarkleysi
Erindi » Væri ekki nær að taka meiri áhættu og láta semja nýjan
söngleik, ekki vantar gróskuna í tónlistar- og leikhúslífið.
Eftir Hjálmar S. Brynjólfsson
hjalmarstefan@gmail.com
M
ahfouz var rétt rúmlega tví-
tugur að aldri þegar hann
hóf ritstörf á greinum og
smásögum í tímaritum og
blöðum. Að endingu varð
hann afkastamikill rithöf-
undur, líkt og fyrirrennararnir Russell og Lax-
ness, og spannaði rithöfundarferill hans sjö
áratugi. Fyrsta bókin kom út árið 1932 og sú
síðasta 2004 og eftir hann liggja á fjórða tug
skáldsagna, meira en 350 smásögur, 5 leikrit,
fjöldi ritgerða auk tæplega tuttugu kvikmynda-
handrita.
Öll verk sín ritaði Mahfouz á arabísku og er
enn sem komið er eini arabinn sem hlotið hefur
Nóbelsverðlaunin í bókmenntum. Það gerðist
árið 1988, en tekið var fram að verðlaunin fengi
Mahfouz fyrir skáldsögur sínar og smásögur
sem blésu nýju lífi í arabísku nútímaskáldsög-
una.
Lof, last og hnífstunga
Viðbrögðin í arabaheiminum voru mest á einn
veg: dagblöðin kepptust við að lofa Mahfouz og
arabískir rithöfundar og gagnrýnendur fögnuði
vali hans. Í marokkóska dagblaðinu al-Alam
sagði rétt eftir tilkynninguna á vali Mahfouz:
„Hvorki er sá arabíski skólastrákur til, sem
ekki hefur lesið eitthvert verka hans, né sá rit-
höfundur, sem ekki hefur orðið fyrir áhrifum
frá honum á einn eða annan hátt.“
Áður höfðu bækur hans hins vegar orðið fyr-
ir því að vera bannaðar í mörgum löndum
araba vegna stuðnings Mahfouz við friðarsamn-
ing Egypta og Ísraela frá árinu 1979. Og það
voru ekki einungis skoðanir hans á stjórn-
málum sem voru umdeildar.
Árið 1994, sex árum eftir að Mahfouz fékk
Nóbelsverðlaunin, var ráðist á hann og hann
var stunginn í hálsinn. Að verki voru íslamskir
öfgamenn sem hötuðust út í eina af skáldsögum
rithöfundarins: Gebelawi-börnin frá árinu 1959.
Hún er eitt þekktasta verk Mahfouz, og fjallar
um eilífa leit mannsins að andlegum gildum. Í
verkinu er vísindamaðurinn ábyrgur fyrir
dauða föðurins Gebelawi (Guðs) en jafnframt
eru Adam, Eva, Móses, Jesús og Múhameð
persónur í léttu dulargervi. Sú meðferð á helgu
fólki þótti íslömskum harðlínumönnum vera
guðlast. Egypskur klerkur lét síðar þau orð
falla að ef Mahfouz hefði verið refsað fyrir
þetta meinta guðlast, hefði Salman Rushdie
aldrei þorað að skrifa Söngva Satans. Gebe-
lawi-börnin var bönnuð í Egyptalandi frá 1959
fram til þessa árs.
Mahfouz lifði árásina af. En það sem eftir
lifði ævi þurfti hann að glíma við ýmsa kvilla
vegna hennar, til að mynda að taugar í hægri
hendi hans skemmdust. Mahfouz handskrifaði
verk sín alla ævi, og skriftir urðu honum því
mun erfiðari eftir árásina.
Fjögur tímabil á ferlinum
Fræðimenn hafa margir hverjir skipt rithöf-
undaferli Mahfouz í fjögur tímabil. Í fyrsta lagi
eru þrjár fyrstu skáldsögur hans frá því um
1939 til 1944. Þær eru sögulegar og sumir telja
þær minna á bækur Sir Walters Scott. Þær
gerast á tímum faraóanna en í þeim speglast
félagsleg vandamál í Egyptalandi úr samtíma
Mahfouz.
Eftir þetta tekur við tímabil fram til um það
bil 1959 þar sem meginþorri ritverka Mahfouz
eru raunsæislegar skáldsögur. Frásagnarsviðið
í verkunum er afmarkað við eitt tiltekið svæði,
líkt og venja er í frásögnum og lýsingum
raunsæisstefnunnar, nefnilega El-Azhar hverf-
ið í Kaíró. Greint er frá fátækt og félagslegum
vandamálum í anda Dickens og natúralismans.
Frá þessum tíma er Midaq Alley, sem til er á
íslensku undir nafninu Blindgata í Kaíró. Há-
punktur tímabilsins er hins vegar Kaíró þríleik-
urinn, sem gefinn var út 1956-1957, fjórum ár-
um eftir að hann var skrifaður. Hann er talinn
eitt fremsta verk arabískra nútímabókmennta.
Sagan er að einhverju leyti sjálfsævisöguleg.
Sagt er frá þremur kynslóðum í borgaralegri
fjölskyldu í Kaíró á umbreytingatímunum frá
1917-1944. Persónulýsingar í bókinni þykja
framúrskarandi og þar er í forgrunni Si Sayed,
sem hefur fengið sjálfstætt líf utan bókarinnar
hjá lesendum Mahfouz. Reyndar er það hlið-
arlíf hans lítið skemmtilegt: hann er tákngerv-
ingur fyrir karlrembu og þegar egypskar konur
rífast við eiginmenn sína segja þær í hita leiks-
ins: „Heldurðu að þú sért Si Sayed!“.
Eftir þríleikinn sneri Mahfouz sér að nýrri
gerð sagna, sem hófst með fyrrnefndri bók:
Gebelawi-börnin. Þjófar og hundar og Míram-
ar, sem til eru á íslensku, eru frá þessu tíma-
bili. Alls eru um átta skáldsögur taldar frá
þessum tíma, auk nokkurra absúrdískra leik-
rita, en í þeim birtist gagnrýnin afstaða til
þeirra þjóðfélagsbreytinga sem þá áttu sér stað
í Egyptalandi. Segja má að Mahfouz hafi á nýja
tímabilinu horfið frá því að skrifa stórar skáld-
sögur sem tóku til við að útskýra samfélagið í
heild sinni, yfir í existensjalískari sögur með
áherslu á sálarlíf einstaklingsins. Í sögunum er
ekki lagt út frá sérstakri uppskrift, en notast
er við svipaða frásagnartækni í þeim öllum.
Þær eru allegórískar og táknrænar og persónu-
sköpunin fyllri og nákvæmari. Skuggahliðum
mannlífsins í Kaíró eru gerð skil: þjófum,
sjálfsmorðingjum, þ.e. persónum sem ekki er
auðvelt að skilja og eru mótsagnakenndar í at-
höfnum sínum.
Skáldsagan brotin upp
Síðasta tímabilinu tilheyra 6 síðustu skáldsögur
Mahfouz. Hann skrifar af víðsýni og innsæi um
félagslegar aðstæður og veruleikann í Egypta-
landi, líkt og áður, og ræðst sem fyrr að lygum,
skinhelgi og pólitísku óréttlæti. En í þessum
verkum tókst Mahfouz það á hendur að brjót-
ast út úr sígildu skáldsögunni, sem hann hafði
áður kynnt arabaheiminum með verkum sínum.
Hann hvarf frá að skrifa sögur með rökréttri
framvindu frá byrjun til enda. Í staðinn nýtir
hann fornar arabískar bókmenntir, sérstaklega
Þúsund og eina nótt, sem fyrirmyndir að nýju
verkunum.
Á heildina litið þykja verk Mahfouz bera
vitni um sterka félagslega vitund og réttlæt-
iskennd. Sögur hans tengja saman hið almenna
og einstaka, með því að honum tekst að lýsa
umhverfi sínu, Kaíróborg, þannig að fólk alls
staðar að úr heiminum getur skilið hann. „Ef
þörfin fyrir að skrifa skyldi einhvern tíma yf-
irgefa mig“, sagði Naguib Mahfouz eitt sinn í
viðtali, „vil ég að sá dagur verði minn síðasti. “
Hann hvílir í Al-Rashdan moskunni í Nasr
borg, rétt utan við Kaíró.
Samfélagsrýnir deyr
Reuters
Naguib Mahfouz Hann ritaði öll verk sín á arab-
ísku og er enn eini arabinn sem hlotið hefur Nób-
elsverðlaunin í bókmenntum.
Þeir tróna á toppnum á lista yfir elstu nób-
elsverðlaunahafana í bókmenntum: heimspek-
ingurinn Bertrand Russell, Halldór Laxness og
Egyptinn Naguib Mahfouz. Allir náðu þeir nokk-
uð fram yfir tíræðisaldurinn, en sá síðastnefndi
lést undir lok síðasta mánaðar, 94 ára gamall.