Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.2006, Blaðsíða 9

Pjeturssonar fær ekki breytt skoðun Jóns
Ólafssonar á mildi Kominterns við Íslandsdeild
sína fremur en staðreyndir um skotæfingar og
vopnasöfnun kommúnista fá hann nú ofan af
þeirri skoðun, að þetta „herráð heimsbylting-
arinnar“ hafi viljað virða „friðsamlegt stjórn-
málaumhverfi“ Íslendinga.
Byltingarsveit breytir um nafn
Árið 1931 stofnaði Kommúnistaflokkur Íslands
leynisveit „byltingar bardagamanna“, sem átti
samkvæmt bók Jóns Ólafssonar að „gera fé-
lagana hæfari í hinni teknisku baráttu“, þ.e.
skotfimi og bardagaaðferðum undir stjórn
fyrrverandi byltingarnema. (62) Heimildin um
þessa sveit stangast augljóslega á við kenningu
Jóns um aðlögun íslenskra kommúnista að
„friðsamlegu stjórnmálaumhverfi“ með vilja
Kominterns. Jón þóttist samt geta fundið skýr-
ingu á stofnun sveitarinnar, sem styrkti kenn-
ingu hans, eins og fram kom í Lesbókargrein-
inni og skrifum Kjartans Ólafssonar: Sveitin
hefði verið sett upp í trássi við vilja og stefnu
Kominterns. Þetta mætti marka af eftirfarandi
bréfi frá byltingarnemum í Moskvu, en Jón tel-
ur að í því felist „bein mótmæli [nemanna og
Kominterns] gegn hvers kyns vopnuðum sveit-
um“ á Íslandi:
Hvers vegna er þá ekki slíkt félag legalt [löglegur fé-
lagsskapur fyrir opnum tjöldum]? Í Rvk eru skot-
félög, íþróttafélög &c. og öll legal. … Það hlýtur að
komast upp … að kommúnistar séu farnir „að koma
upp rauðum her og allir borgarar hvetja lýðinn til
þess að berja niður þennan ófögnuð. Árangurinn
verður svo að segja höfuðatriðið í byltingartækninni
– það að mobilisera fjöldann til varnar – hverfur úr
höndum okkar yfir til borgaranna. … Við erum þeirr-
ar skoðunar að slíkt félag eigi að vera algjörlega
legal massorganisation [fjöldasamtök] og að engar
ástæður séu til að stofna illegal organisationir
heima á Íslandi eins og sakir standa. (62)
Hér blasir það við, að byltingarnemar (sem
Einar Olgeirsson segir að hafi stefnt að vopn-
aðri uppreisn í landinu) vildu að Komm-
únistaflokkur Íslands hefði á að skipa vopnaðri
byltingarsveit, eins og öllum deildum Kom-
interns bar að koma upp samkvæmt inngöngu-
skilyrðum sambandsins. Það gæti hins vegar
aðeins skaðað sveitina sjálfa og flokkinn, að
hún starfaði neðanjarðar, á meðan íslenskt lýð-
ræðissamfélag leyfði kommúnistum að vígbú-
ast fyrir opnum tjöldum.
Að þessari ábendingu fór Kommúnistaflokk-
urinn. Formbreyting varð því á „byltinga bar-
dagasveitinni“, eins og Jón lýsti með eftirfar-
andi orðum í Kæru félagar og komst þannig í
enn eina mótsögn við sjálfan sig í þeirri bók og
Lesbókargreininni: „Sumarið 1932 var slík
bardagasveit stofnuð og nefndist hún Varn-
arlið verkalýðsins. … Skipulag þess var því
ekki það sama og skipulag leynihers … hafði
átt að vera … heldur mun líkara því skipulagi,
sem … [byltingarnemar og Komintern] taldi
að hafa ætti á slíkri sveit.“ (63) Með öðrum orð-
um, Kommúnistaflokkurinn hafði farið eftir því
„höfuðatriði byltingartækninnar“ að liðið ætti
að heita viðbragð og vörn gegn „árásum“ lög-
reglu og hvítliða eftir atlögu flokksmanna að
bæjarstjórn Reykjavíkur. Svo að enn sé vitnað
í bókarhöfundinn Jón og mótsagnakenndar
skoðanir hans: „Í Rússlandi var harðsnúinn
byltingarflokkur við völd og þannig vildu þeir
[íslenskir byltingarnemar] líka að þeirra flokk-
ur yrði.“ (73)
Afskrifaði sovétstjórnin Ísland 1943?
Jón Ólafsson fullyrðir að Sovétríkin hefðu
„strax árið 1943 afskrifað Ísland og gefið sér að
það yrði um næstu framtíð á „áhrifasvæði“
Bandaríkjanna“. Ef þessi fullyrðing grein-
arhöfundarins Jóns í Lesbókinni stæðist, yrði
að afskrifa mestan hluta bókarinnar Kæru fé-
lagar sem eintóman spuna. Eitt aðalefni bók-
arinnar er einmitt lýsing á áratuga seilingum
sovétstjórnarinnar eftir áhrifum og ítökum á
Íslandi. En Jón bókarhöfundur er sannast
sagna miklu trúverðugri fræðimaður um
stefnu sovétstjórnarinnar gagnvart Íslandi
heldur en Jón greinarhöfundur, sem vill ekki
kannast við neinn virkan áhuga Sovétríkjanna
á Íslandi í málsvörn sinni fyrir komm-
únistahreyfinguna. Í bókinni er því lýst í löngu
máli og stutt merkum heimildum, hvernig sov-
étstjórnin undir forystu sjálfs Jósefs Stalíns
hóf viðskipti við Íslendinga 1946 til að veikja
hér ítök Vesturveldanna og auka að sama skapi
sín eigin áhrif með hjálp „vina“ í Sósíal-
istaflokknum. „Í raun hefur aldrei leikið nokk-
ur vafi á pólitískum tilgangi Sovétmanna með
viðskiptunum við Ísland,“ segir Jón bókarhöf-
undur réttilega. (144) Þegar vonir sovétstjórn-
arinnar um ítök hér gengu ekki eftir 1947–
1948, kippti hún að sér hendinni. En eftir að
Stalín lést og Íslendingar hófu landhelgisdeilur
við Breta, tók sovétstjórnin aftur upp viðskipti
við Íslendinga með sama markmið að leið-
arljósi og 1946 samkvæmt bókarhöfundi:
„stuðlað skyldi að hægfara umskiptum Íslands
í átt til sósíalisma … Hægfara umskipti miðuðu
þó einkum að því að gera landið efnahagslega
háð Sovéríkjunum.“ (172) Þá átti „að tryggja
fyrirtækjum sósíalista einhvern bita af við-
skiptunum“ til að efla fjárhag Sósíalistaflokks-
ins, svo að hann gæti eflt starf sitt í þágu Sov-
étríkjanna.
Jón Ólafsson segir í bók sinni að það sé
„býsna algengur misskilningur um Sovétríkin
að þeim hafi verið stjórnað af flokki eða fá-
mennum hópi leiðtoga með alræðisvald, sem
stýrðu öllu þjóðfélaginu eins og brúðuleikhúsi“.
Þannig hafi ekki verið hægt að stjórna „fjöl-
þjóðlegu samfélagi milljóna manna“.5 Eftir
þessu að dæma virðist Jón einn af fáum núlif-
andi Íslendingum sem telja að Sovétríkin hafi
ekki verið miðstýrt alræðisríki. Eftirtektarvert
er að hann skuli telja að fjöldi þjóða í sovétsam-
bandinu hafi verið hemill á alræðið, því að sov-
étstjórnin kúgaði einstakar þjóðir og þjóð-
arbrot til hlýðni með ofsóknum, sem kostuðu
fleiri mannslíf en önnur verk hennar og gengu
mjög nærri tilveru þeirra sumra. Röksemd-
arfærslu Jóns mætti sem hægast nota til að
sýna fram á að Þriðja ríkið þýska hefði ekki
getað verið alræðisríki, þar sem þegnar þess
og undirsátar skiptu hundruðum milljóna
manna af ýmsu þjóðerni. En þessi afstaða Jóns
skýrir, hvers vegna í ritum hans er fátt eitt að
finna um það ofbeldi, sem alræðisstjórn
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna beitti alla tíð
og leiddi til einhverra stórfelldustu glæpaverka
mannkynssögunnar. Það skýrir einnig, hvers
vegna Jón segir í margnefndri bók sinni, að
samtöl „forystumanna sósíalista við fulltrúa
Sovétríkjanna“ hafi ekki verið „eðlisólík sam-
tölum fulltrúa annarra flokka við fulltrúa ann-
arra ríkja“. En þessi samlíking Jóns er röng,
því að enginn stjórnmálaflokkur landsins stóð í
viðlíka tengslum við erlend ríki og flokka og
Sósíalistaflokkurinn. Eftir stendur að Jón sér
ekkert athugavert hvað þá háskalegt við tengsl
íslenskra kommúnista við „bræðraflokka“ sína
og líkir einræðisríkjunum eystra saman við
þau lýðræðisríki, sem mest skipti áttu við
landsmenn.
Verkin sýna merkin
En hafni menn þessari samlíkingu Jóns í vissu
þess að í Sovétríkjunum var harðsvíruð alræð-
isstjórn, blasir við skýr mynd: Flokkur manna í
friðsömu og vopnlausu smáríki, gekkst undir
vald þessarar stjórnar í Komintern með það að
opinberu markmiði að hrifsa til sín völdin með
ofbeldi, koma hér á ógnarstjórn („alræði öreig-
anna“) og sameinast stórveldinu. Til að ná
þessu markmiði sínu sendi flokkurinn tugi
manna í byltingarnám, þar sem þeim var m.a.
kennt að beita skotvopnum, safnaði að sér slík-
um vopnum eftir föngum (átta árum á undan
lögreglunni) og stofnaði vopnaða, einkenn-
isbúna liðssveit. Liðssveitin átti að berjast við
lögregluna og undirbúa byltingu eða „vopnaða
uppreisn“ í landinu, eins og Einar Olgeirsson
komst að orði. Liðsmenn voru að jafnaði helm-
ingi fleiri en lögreglumenn. Sveitin sýndi hvað í
henni bjó með því að gera svo harða hríð að
bæjarstjórn Reykjavíkur 1932 að lög-
reglustjórinn, Hermann Jónasson, treysti sér
ekki til að ábyrgjast líf og limi bæjarstjórn-
armanna, enda lá meginhluti lögreglunnar, 19
menn, óvígur eftir átökin. Þótt drægi smám
saman úr byltingarmóðnum eftir stofnun Sósí-
alistaflokksins, voru kommúnistar áfram undir
sterku áhrifavaldi sovéska alræðisríkisins og
unnu markvisst að því að auka hér áhrif þess
og losa Ísland úr tengslum við önnur vestræn
ríki, sérstaklega í varnar- og efnahagsmálum.
Ofbeldi áskildu flokkar kommúnista sér ætíð
rétt til að beita í stjórnmálabaráttu sinni, eins
og atlögur þeirra að einstökum stjórnmálafor-
ingjum og Alþingi 1946–1949 voru til marks
um. Í atlögunni að Alþingi, eins og hinum fyrri
að meirihluta bæjarstjórnar, var það hending
ein, að engin skyldi missa lífið, þótt margir lög-
reglumenn slösuðust illa og sumir varanlega.
Til að leita nú að lokum svars við spurningu
Jóns Ólafssonar um hvort íslenskir komm-
únistar hafi verið hættulegir, liggur beint við
að vísa til þess, sem Áki Jakobsson, ráðherra
Sósíalistaflokksins 1944–1947 og einn helsti
leiðtogi íslenskra kommúnista, hafði um það
efni að segja. Áki sagði skilið við Sósíal-
istaflokkinn vegna þess að hann „vildi að flokk-
urinn hætti undirgefni við Sovétríkin“. Áki var
í engum vafa um að hann og félagar hans hefðu
verið hættulegir lýðræðinu í landinu ekki síður
en sjálfum sér:
Íslenska þjóðin var í mestri hættu að verða ofbeldi
að bráð 1932. Þá munaði litlu að við leystumst upp í
stríðandi hópa, sem berðust á götunum. … Íslenskir
kommúnistar mega vera þakklátir fyrir að hafa ekki
komist til valda, því þá hefðu margir þeirra orðið
verri menn en þeir nú eru. … Allt er afgreitt með
þessum orðum: Flokkurinn, kenningin þarfnast
þessa og hins. Og í krafti þess er ofbeldi beitt.6

1Jón hefur ýjað að því í grein í Skírni að íslenskir
kommúnistar hafi verið sjálfstæðir gagnvart Moskvuvald-
inu, en mótsetningar í röksemdarfærslu hans eru slíkar
að merking leysist upp: „Íslensku kommúnistarnir töldu
sér að sjálfsögðu skylt að hlýða skipunum Kominterns en
það þýddi ekki að þeir teldu sig jafnan þurfa að starfa eftir
skipun. Hollusta íslenskra sósíalista við Moskvustjórnina
eftir daga Kommúnistaflokks Íslands bilaði ekki. Þeir
töldu sig áfram bundna þeirri línu sem útlendir komm-
únistaflokkar mörkuðu. En það er ekki sama og að hlýða
skipunum frá Moskvu.“ („Sovéttengsl sósíalista, Skírnir
CLXXIV. (2000), bls. 179.)
2 Heimild um síðastnefndu stefnufyrirmælin 1945 er dag-
bók Georgís Dimitrovs í alþjóðadeild sovéska Komm-
únistaflokksins og fyrrverandi aðalritara Kominterns, en
Einar Olgeirsson gekk á fund hans til að sækja „ráð“ fyrir
Sósíalistaflokkinn og ráðherra hans í nýsköpunarstjórn-
inni bæði um afstöðu til herstöðvabeiðni Bandaríkja-
manna á Íslandi og innri flokksmálefni. Jón Ólafsson
nefnir þennan merkilega fund í bók sinni Kæru félagar,
bls. 141, en minnist ekki einu orði á það að Einar hafi
verið sækja línu til Dimitrovs: „Ekki er ljóst af dagbók-
arfærslu Dimitrovs hvað þeim Einari fór á milli,“ fullyrðir
Jón þvert á heimild sína, „en þó hefur Einar rætt við hann
um möguleika á viðskiptum landanna því að Dimitrov
hefur skrifað hjá sér að Einar ætli sér næsta dag að hitta
Anastas Mikojan, utanríkisviðskiptaráðherra.“ Viðskipti
eru hér aukaatriði, eins og skýrt kemur fram í enskri þýð-
ingu dagbókarfærslunnar: „He [Einar] asked an advice of
the Party’s and Government’s behavior on the question of
the creation of U.S. bases in Iceland (airports etc) to the
prejudice of the Icelandic independence, and also on some
Party matters.“ (Dagbókarfærsla 25. okt. 1945 í enskri
þýðingu frá dr. Jordan Baev.)
3 Sjá einnig grein Jóns Ólafssonar: „Staðreyndir eða heila-
spuni“, Mannlíf IX. 7. (1992).
4 Jón Ólafsson: „Sovéttengsl sósíalista“, Skírnir CLXXIV.
(2000), bls. 179–181.
5 Taka verður skýrt fram að hér er vitnað í bók Jóns á blað-
síðu 237, en á síðu 79 segir aftur á móti: „En staðreyndin
er þó sú að þessar breytingar [iðnvæðing Stalíns] fólu í sér
að tiltölulega mild valdstjórn vék fyrir einræði, sem ól á
ótta við allt frjálst vitsmuna- og menningarlíf og sáði tor-
tryggni í allt samneyti manna.“ Undrun vekur, að Jón
skuli telja að í Sovétríkjunum hafi ríkt „tiltölulega mild
valdstjórn“, þegar litið er á heimildir, sem birtar hafa ver-
ið í Rússlandi um ógnarstjórn Leníns og fyrstu eftirmanna
hans. Hins vegar skal tekið undir orð Jóns um einræði
Stalíns á síðarnefndri blaðsíðu um leið og andmælt er orð-
um hans um misskilning manna á alræðinu á fyrrnefndri
síðu.
6 Matthías Johannessen: M Samtöl III (Rvík 1979), bls. 5,
12.
únistar hættulegir?“
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon.
Austurvöllur 30. mars 1949 Grjóti kastað að Alþingishúsinu (sjá menn í bakgrunni), þegar
sósíalistar mótmæltu því að yfirgnæfandi meirihluti þingsins samþykkti inngöngu Íslands í
Atlantshafsbandalagið. Óeirðirnar 30. mars 1949 eru svæsnasta atlaga, sem gerð hefur ver-
ið að Alþingi, lífi og limum þingmanna var stefnt í bráða hættu með grjóthríðinni og fimm
lögreglumenn slösuðust í átökunum, einn varanlega.
Höfundur er prófessor í sagnfræði
við Háskóla Íslands.
»Um þetta ofbeldi liggja fyrir hæstaréttardómar og nákvæm-
ar dómsrannsóknir. Jóni Ólafssyni sýnist ofbeldi hins vegar
hafa verið furðu sjaldgæft í stjórnmálabaráttu á Íslandi. Orðið
„glæpsamlegt“ notar hann aðeins um öryggisráðstafanir yf-
irvalda, sem aldrei höfðu afl til að framfylgja fyllilega dómum yf-
ir ofbeldismönnunum.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2006 9