Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.2006, Qupperneq 12

Á Hugvísindaþingi við Háskóla Ís-
lands um síðustu helgi var meðal
annars rætt um nýútkomin fjórða
og fimmta bindi Íslenskrar bók-
menntasögu en þar er fjallað um
bókmenntir tuttugustu aldar.
Mikill hiti var í umræðum um
verkið þar sem gagnrýnendur
þess og aðstandendur tókust á um
hluti eins og aðferðirnar sem
beitt er við ritun sögunnar og
skort á umfjöllun um þýðingar.
Hér eru birt tvö erindanna á mál-
stofunni, gagnrýni á verkið og
málsvörn eins af aðalhöfundunum
í þessum tveimur bindum.
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Þ
að hefur verið forvitnilegt að
fylgjast með viðbrögðum við
síðustu tveimur bindunum í
verki Máls og menningar
um íslenska bókmennta-
sögu. Flestir eru sammála
um að þetta sé stórvirki sem
beri að fagna. Það hafa líka
flestir orð á því að í þessum tveimur bindum sé
margt vel gert. Og undir þetta má taka. Það er
eiginlega alveg stórfenglegt afrek hjá íslensku
útgáfufyrirtæki að hafa komið þessu umfangs-
mikla verki á prent. Það lýsir óvenjulegum stór-
hug að hafa ráðist í þetta verk og það lýsir óneit-
anlega þrautseigju og líklega fjárhagslegri
útsjónarsemi eða undanlátssemi af einhverri
gerð að hafa leitt það til lykta. Og auðvitað er
margt vel gert í bindunum tveimur enda hafa
sumir af bestu fræðimönnum okkar á sviði bók-
mennta unnið að samningu þeirra. En vitanlega
hafa menn líka haft ýmislegt út á þessi tvö síð-
ustu bindi að setja, kannski meira en þrjú fyrstu
bindin. Og sennilega er óhætt að segja að að-
finnslurnar hafi verið fyrirferðarmeiri í þeim
dómum sem hafa fallið.
Eyðurnar
Mest hefur verið rýnt í svokallaðar eyður í
þeirri sögu sem sögð er um bókmenntir tutt-
ugustu aldar í bindunum. Og þær eru vissulega
til staðar, bæði stórar og smáar. Mesta undrun
hefur vakið að engin skipuleg úttekt er á þýð-
ingum og stöðu þeirra í íslenskum bókmenntum
á öldinni. Margir sakna til dæmis umfjöllunar
um þýðingar Helga Hálfdanarsonar á grísku
harmleikjunum og Shakespeare sem hljóta að
teljast með mestu afrekum íslenskra bók-
mennta í seinni tíð. Á bak við þessa eyðu virðist
búa það viðhorf að þýðingar séu ekki hluti af ís-
lenskum bókmenntum og íslensku bókmennta-
kerfi, hugsanlega að samspil þeirra og frum-
samdra verka á íslensku sé ekki sérstakt
viðfangsefni. Einnig vekur athygli að ekki er
fjallað sérstaklega um ævisögulegar bók-
menntir í bindunum tveimur sem þó gætu talist
ein af fyrirferðarmestu bókmenntategundum
aldarinnar og jafnframt mjög einkennandi.
Samtalsbækur eru annað dæmi um bókmennta-
tegund sem ekki fær rúm í umfjölluninni en þær
tengjast ævisögunni og spruttu upp úr vaxandi
hefð blaðamennsku á síðari hluta aldarinnar.
Bent hefur verið á að lítið sé fjallað um ritgerð-
arformið sem hluta af íslenskum bókmenntum.
Á tuttugustu öld þróaðist reyndar viðhorf til
fræðilegra skrifa, ekki síst um bókmenntir og
heimspeki, meira í þá átt en áður að þau væru
eða ættu að vera hluti af bókmenntunum eða
bókmenntaleg, bókmenntir; skörun skáldverka
og fræðiverka varð æ meiri; bókmenntirnar og
bókmenntafræðin mynduðu til dæmis saman
hina bókmenntalegu orðræðu. Og síðan er um-
fjöllunar um einstaka höfunda saknað. Hvers
vegna er ekki fjallað um ljóðagerð Óskars Árna
Óskarssonar, skáldsögur Árna Bergmanns eða
ritgerðir Þorsteins Gylfasonar? Og sjálfsagt
eiga gagnrýnendur enn eftir að finna eyður í
þessari sögu og höfundar, sem ekki finna sig,
safnast saman við grátmúrinn.
En það er ekki endilega þessi upptalning á
eyðum sem er forvitnilegust í viðtökum bind-
anna tveggja heldur að þær hafa einkennst af
gremjublöndnum feginleika yfir því að þessari
útgáfu sé nú loksins lokið eftir fjórtán ára starf,
feginleika yfir því að sagan um íslenskar bók-
menntir skuli nú loksins í byrjun tuttugustu og
fyrstu aldar hafa verið sögð en gremju yfir því
að sagan sem er sögð skuli vera svo kunnugleg,
svo laus við að koma á óvart.
Þetta stef hefur komið fyrir í einhverri mynd
í allri umfjöllun um bækurnar. Í tveimur merki-
legum dómum Benedikts Hjartarsonar og
Birnu Bjarnadóttur í Lesbók 4. nóvember sl.
endurómar það með fremur drungalegum
hætti. Benedikt segir að verkið bæti upp skort á
hefðbundinni bókmenntasögu þar sem hinni
viðteknu mynd af sögu íslenskra bókmennta sé
miðlað, það hafi hreinlega vantað undirstöðurit
er gæti þjónað sem grunnur fyrir endurskoðun
á þeirri sögu. Og Benedikt ályktar sem svo að
útgáfan á fjórða og fimmta bindi bókmennta-
sögunnar sé síður til marks um að ritun þeirrar
sögu sé nú á einhvern hátt lokið en ákall um að
hún megi nú loks hefjast með gagnrýnu end-
urmati og átökum. Slíka endurskoðun segir
hann hljóta að snúast um þá lykilspurningu
hvernig íslensk bókmenntasaga sé hugsuð en
ekki hafi verið tekist á við þessa spurningu af
miklum þrótti í bindunum tveimur. Birna tekur
dýpra í árinni og talar um þá bókmenntasögu
sem sögð sé í ritunum tveimur sem afurð reyk-
víska vatíkansins, „þessa þrönga en misvitra
hóps bókmenntapáfa sem afreka það í lok
messu að ritstýra og koma út bókmenntasögu
20. aldarinnar á Íslandi“. Og nú sé að sjá hvern-
ig vindarnir blási um þessa stofnun þegar túlk-
un hennar liggur fyrir.
Höfundasaga
Þessi gremjublandni feginleiki er satt að segja
skiljanlegur. Þegar sagan sem sögð er í fjórða
og fimmta bindinu er skoðuð kemur í ljós að þar
er verið að staðfesta þá bókmenntafræðilegu
sýn eða aðferðafræði sem verið hefur ríkjandi
hér á landi allt frá því á nítjándu öld. Þetta er
aðferðafræði sem hefur haft höfundinn sem við-
mið og útgangspunkt, sem uppsprettu allrar
merkingar og grundvöll samhengis í sögulegri
þróun. Fjórða og fimmta bindið rekja höf-
undasögu tuttugustu aldar, lesandinn er leiddur
frá einum höfundi til annars eftir brautum sem
tengir þá með formlegum hætti eða þematísk-
um. Og kannski vegna þess að höfundurinn er í
forgrunni er minni gaumur gefinn að öðrum
þáttum í því kerfi sem bókmenntirnar mynda
eða eru hluti af. Þannig er lítið fjallað um sögu-
legt samhengi íslenskra bókmennta, menning-
arsögulegt sem pólitískt, hugmyndafræðilegt,
fagurfræðilegt og raunar alþjóðlegt samhengi –
það má skilja á bókunum tveimur að íslenskar
bókmenntir verði til nánast í þjóðlegri ein-
angrun, að minnsta kosti á löngum köflum – en
tekið skal fram að skrif höfunda bókmenntasög-
unnar eru ólík að þessu leyti sem öðru. Og
sennilega orsakar þessi höfundarmiðaða bók-
menntafræði eina af meinlegustu eyðum verks-
ins, að skortur er á markvissri umfjöllun um
viðfangsefnið út frá bókmenntafræðikenningum
tuttugustu aldar.
Við skulum skoða þetta eilítið nánar.
Nýjar aðferðir?
Strax í upphafi fjórða bindis sést að það hefur
ekki verið ætlunin að endurmeta með markviss-
um hætti íslenska bókmenntasögu á 20. öld í
þessu verki. Skrif Árna Sigurjónssonar um
sagnagerð á þriðja áratug aldarinnar bera þess
öll merki að hann hafi ekki lagt sig eftir nýjum
aðferðum við að segja frá eða greina þær bók-
menntir. Eftir stuttan inngang hefst upptaln-
ingin á íslensku kanónunni í köflum um nokkra
höfunda þriðja áratugarins. Í umfjölluninni er
línan lögð fyrir restina af bindunum tveimur,
eða lungann af þeim, Árni gerir stuttlega grein
fyrir uppruna og ævi hvers höfundar og síðan er
sagt frá verkum hans, yfirleitt í ævisögulegu
ljósi, áhrifatengsl eru rakin og umfjöllunarefni,
söguþræðir og persónusköpun. Allt mjög hefð-
bundin umfjöllun eða bókmenntasaga eins og
hún hefur verið stunduð hér á landi í áratugi án
mikilla efasemda. Í þessum fyrsta hluta fjórða
bindisins fjallar Árni meðal annars um verk
Gunnars Gunnarssonar allt frá hinum svoköll-
uðu kreppu- eða stríðssögum til Fjallkirkjunnar
sem má telja eitt mikilvægasta skeið höfundar-
ferils hans. Árni leggur þar ekkert nýtt af
mörkum, þetta tækifæri til endurmats á Gunn-
ari Gunnarssyni rennur honum úr greipum og
raunar er umfjöllunin ekki boðleg í riti eins og
Íslenskri bókmenntasögu eins og Birna Bjarna-
dóttir bendir á í fyrrnefndum dómi í Lesbók; í
lok kaflans hlýtur Gunnar þann dóm hjá Árna
að hafa hvorki verið heimspekingur né guðfræð-
ingur og ekki þjóðmálahugsuður heldur: „En
ídyllískar lýsingar hans, ljóðrænan í fínstilltum
náttúrulýsingum og almúgamyndum, og um-
fram allt, hæfni hans til að uppgötva heiminn
gegnum augu barns, allt þetta er með slíkum
hætti að það réttlætir að telja hann til höf-
uðskálda í norrænum bókmenntum 20. aldar,“
segir Árni. Sé þetta niðurstaða af rannsókn á
verkum Gunnars Gunnarssonar hundrað árum
eftir að hann gaf út sitt fyrsta verk þá er fokið í
flest skjól; Gunnar var sem sé góður stílisti!
Þetta er satt að segja ekki góð byrjun á glænýju
verki um bókmenntir 20. aldar á Íslandi.
Margar bækur í einni
Sama uppskrift er að þeirri sögu sem Silja Að-
alsteinsdóttir segir um ljóðagerð þriðja áratug-
arins; höfunar eru taldir upp og verk þeirra tí-
unduð. Lesandinn fær hins vegar lítið að vita
um samhengi þeirra, sögulegt, hugmynda-
fræðilegt, alþjóðlegt – hvað var að gerast úti í
heimi þegar Stefán frá Hvítadal og Davíð Stef-
ánsson ortu sína nýrómantík? Sögulegt og hug-
myndafræðilegt samhengi kemur reyndar ekki
til sögunnar að neinu ráði fyrr en í skrifum Hall-
dórs Guðmundssonar um verk Halldórs Lax-
ness á fjórða áratugnum og strax í kjölfar þeirra
kemur annar ágætur kafli um bókmenntir og
stjórnmál eftir Jón Yngva Jóhannsson. Eins og
áður sagði eru skrif fræðimannanna í bindunum
tveimur ólík um margt og stundum er reyndar
eins og hver og einn þeirra sé að segja sína bók-
menntasögu í stað þess að allir séu að skrifa
sömu bókina. Fyrir vikið er eins og skort hafi á
ritstjórn eða skýra stefnumótun um það hvern-
ig ætti að segja þessa sögu en á móti kemur að
ákveðinn fjölbreytileiki í sjónarhornum fræði-
mannanna getur líka talist kostur á þessu verki.
Í skrifum Jóns Yngva um lausamálsbókmenntir
á fjórða áratugnum leggur hann upp með
ákveðin þematísk svið sem útgangspunkt, bók-
menntir og stjórnmál annars vegar og barátt-
una um sveitirnar hins vegar, en það eru samt
sem áður höfundarverkin miklu sem stýra
greiningunni. Jón Yngvi hefur reyndar orð á
þessari hneigð í bókmenntasöguritun þegar
hann segir að íslenskar bókmenntir á fjórða
áratugnum líkist í baksýn vígvelli: „Saga þeirra
verður því vart sögð öðruvísi en sem saga hers-
höfðingjanna. Þannig var sjálfsskilningur þess
bókmenntakerfis sem hér þróaðist og þannig
hefur þessi saga haft áhrif á þá sem á eftir
komu, bæði lesndur, höfunda og þá sem fjalla
um bókmenntir. Umfjöllunin í þessu verki ber
þessa einnig nokkur merki,“ segir Jón Yngvi, en
sjálfsrýni eins og þessi er mjög sjaldgæf í bind-
unum tveimur, umræða um hina bókmennta-
fræðilegu nálgun hverfandi.
Og talandi um ólík tök höfunda þessara
tveggja binda er eins og maður sé lentur inni í
öðru verki þegar kemur að umfjöllun Dagnýjar
Kristjánsdóttur um sagnagerð á árunum eftir
seinna stríð. Þar er sögð mun breiðari saga af
bókmenntalífi á landinu en í öðrum köflum bind-
anna tveggja. Og líklega er þarna komin bók-
menntasagan eins og flestir væntu hennar, saga
sem greinir ekki aðeins frá lífi höfunda og verk-
um þeirra heldur einnig umhverfinu sem bók-
menntirnar hrærðust í.
Hljótt um byltingu
Í Inngangi að fimmta bindinu eftir Guðmund
Andra Thorsson, ritstjóra bókanna tveggja,
segir að bókmenntasaga 20. aldar sé saga sam-
felldrar byltingar: „Frá stríðslokum og fram
undir aldamót upplifðu íslenskir rithöfundar
byltingu í hugarfari, lífskjörum, á bókamark-
aði og í almennri formvitund í þeirri listgrein
sem þeir höfðu lagt fyrir sig,“ segir Guð-
mundur Andri. Hann segir að það sé því að
vonum að mikið fari fyrir formbylting-
armönnum í þessu bindi, bæði atómskáld-
unum svokölluðu sem byltu ljóðforminu og
þeim prósahöfundum sem sneru baki við hefð-
bundinni skáldsagnagerð með hefðbundnum
söguþræði og persónusköpun. Hann segir að í
þessu bindi sé þó líka fjallað um viðbrögð við
þessari byltingarstarfsemi, þeirra sem leituðust
við að nýta gamlar aðferðir í nýjum veruleika og
reyndu jafnvel að bræða saman hið móderna og
hið hefðbundna.
Þetta eru merkileg orð í ljósi þeirrar aðferðar
sem síðan er beitt við að skrifa sögu þessara
byltinga í fimmta bindinu. Þar er nefnilega engu
líkara en lítið hafi gerst í bókmenntafræði á síð-
ari hluta tuttugustu aldar. Það vill hins vegar
svo til að svipuð bylting átti sér stað í fræðunum
og í bókmenntunum og allri hugsun mannsins
og menningu á síðari hluta tuttugustu aldar.
Það er reyndar minnst sérstaklega á þessa bylt-
ingu á tveimur stöðum í fimmta bindi. Matthías
Viðar Sæmundsson ræðir hana, og svokallaða
nýstefnu í sagnagerð milli 1960 og ’70 út frá
henni í kaflanum sem hann skrifar í þetta bindi.
Og Jón Yngvi minnist á hana í þremur síðustu
efnisgreinum bókarinnar þar sem hann segir að
þessar hræringar í fræðum og hugmyndafræði
hafi verið geysifrjóar og kollvarpað mörgum
þeim viðmiðum sem höfðu ekki síst áhrif á stöðu
undirokaðra hópa af ýmsum toga, kvenna, sam-
kynhneigðra og annarra kynþátta en hins hvíta
sem leituðu nú réttar síns, ekki aðeins á sviði
stjórnmálanna heldur einnig á sviði menningar-
innar, sögunnar, bókmennta- og listasögu.
Þarna hafi orðið til ný fræðasvið, kynjarann-
sóknir blómstruðu, hinseginfræði, póstkólóníal-
fræði eða eftirlendufræði sömuleiðis. Hann seg-
ir að einn af grunnþráðum þessara hræringa
hafi verið eins konar afbygging á einstaklingn-
um í vestrænni menningu, veldi hinnar heilu
sjálfsveru. Og án þess að fara miklu nánar ofan í
það segir hann að í lok aldar hafi málum verið
þannig komið í íslenskum bókmenntum að þessi
sjálfsvera var aftur tekin að styrkjast í sessi,
„einstaklingurinn reyndist ekki auðdrepinn,
fremur en höfundur og skáldsaga“, segir Jón
Yngvi. Þetta er vafalítið rétt en það verður að
teljast skrýtið að þessi hugmyndafræðilega
bylting skuli fara svo hljótt í skrifum um ís-
lenskar bókmenntir á seinni hluta tutt-
ugustu aldar.
Módernismi og
póstmódernismi – erfiðir
Eins og Benedikt Hjartarson bendir á í
áðurnefndum ritdómi sínum í Lesbók
sl. helgi gætir einnig ákveðinnar til-
hneigingar til þess að sneiða hjá
umræðu og átökum við helstu
hugtök í bókmenntasögu ald-
arinnar í ritunum tveimur,
svo sem módernisma. Í
fyrsta kafla fimmta
bindis, „Formbylt-
ing og módernismi“
þar sem Silja Að-
alsteinsdóttir fjallar
um ljóðagerð frá Steini
Steinarr til Ingibjargar
Haraldsdóttur, er
rammagrein undir yf-
irskriftinni: „Erfitt hugtak,
módernismi“. Í ljósi þessa
uppleggs er kannski engin
furða að svo að segja engin
markviss umræða er um
þetta hugtak í bindinu, eftir
lestur þess er lesandinn eig-
inlega jafn nær um það hvað
þetta fyrirbæri er. Silja geng-
ur út frá formrænum
Íslensk höfundasaga
Þungi höfundarins Þegar sagan sem sögð er í fjórða og
fimmta bindinu er skoðuð kemur í ljós að þar er verið að
staðfesta þá bókmenntafræðilegu sýn eða aðferðafræði sem
verið hefur ríkjandi hér á landi allt frá því á nítjándu öld og jafn-
vel lengur. Þetta er aðferðafræði sem hefur haft höfundinn sem við-
mið og útgangspunkt, sem uppsprettu allrar merkingar og grundvöll
samhengis í sögulegri þróun.
Íslensk bókmenntasaga
12 LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók | bækur