Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.2006, Blaðsíða 14

14 LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók | bækur
ar, líkt og í nýrri danskri bókmenntasögu þar
sem menn þurfa að vera svo perudanskir til að
sleppa í gegnum nálaraugað að William Heine-
sen er sleppt. Engu að síður lenda þýðingar í
norrænum bókmenntasögum, eins og mörgum
öðrum bókmenntasögum, í hlutverki bak-
grunnsins, rétt eins og gagnrýni, fræðirit og
þróun samfélags og stjórnmála. Ef þýðingar
hefðu verið miklu fyrirferðarmeiri í þessari
bókmenntasögu hefði hún orðið önnur saga,
sennilega nýstárlegri og meira við skap fræði-
manna en ég er ekki viss um að hún hefði þjón-
að tilgangi sínum og hinum almenna lesanda
betur.
Að skrifa skýringarrit
Íslenskri bókmenntasögu er ætlað að vera yf-
irlitsrit og ekki var vanþörf á, það var ekki til
neitt heildstætt yfirlit yfir íslenskar bók-
menntir ef frá eru taldar kennslubækur og
gömul bókmenntasaga Stefáns Einarssonar.
Þetta ástand gerði það býsna snúið að skrifa í
þessa bókmenntasögu, viðmiðið var ekki til. Í
nýlegri doktorsritgerð frá háskólanum í Osló
um bókmenntasögu sem bókmenntagrein er
niðurstaða höfundar sú að helsta einkenni bók-
menntasögu, umfram aðrar greinar hugvís-
inda, sé að höfundar bókmenntasögu séu sífellt
að staðsetja sig andspænis öðrum höfundum
slíkra rita. Þessi aðferð bókmenntasögunnar
kom oft og tíðum ekki til greina við ritun Ís-
lenskrar bókmenntasögu. Íslensk bókmennta-
saga var kannski til í hausnum á þeim sem
gengið hafa í gegnum íslenskt menntakerfi frá
grunnskóla upp í bókmenntanám í háskóla og í
gulnuðum fyrirlestraglósum sem ganga manna
á milli eins og launhelgar, en viðmiðið var ekki
til á prenti – fyrr en nú. Með öðrum orðum var
fátt um það í íslenskri bókmenntasögu sem Fo-
ucault kallaði skýringarrit og taldi meðal að-
ferða til að hafa stjórn á orðræðunni:
Ég þykist vita að ekki sé til neitt þjóðfélag án meiri-
háttar frásagna sem menn segja, endurtaka og
koma með tilbrigði við; formúlur, textar, fastbundn-
ar orðræðuheildir sem eru fluttar við fastákveðnar
kringumstæður.6
Það er erfitt og kannski ekki mjög heppilegt
að byrja róttæka endurskoðun bókmenntasög-
unnar þegar þessi skýringarrit eru ekki komin
á prent.
Þegar maður skrifar í yfirlitsrit sem er hið
fyrsta sinnar tegundar verður maður að taka
afstöðu til þess grundvallar sem bókmennta-
greinin byggir á, og ég held að maður verði að
einhverju leyti að gangast inn á forsendur
skýringarritsins. Þar með er ég líka búinn að
gangast við því að margt af því sem ég skrifaði
í þessa bókmenntasögu ber þess merki að það
er skrifað fyrir yfirlitsrit um bókmenntir þjóð-
ar, og ég hefði líklega skrifað margt öðruvísi ef
ég hefði fengist við sama efni t.d. í tímarits-
greinum. Sem dæmi má nefna að fjórða bindi
bókmenntasögunnar hefst árið 1918. Ég hef
sjálfur gagnrýnt þá tilhneigingu að láta tíma-
bilaskiptingu bókmenntasögunnar fylgja stór-
atburðum í sjálfstæðisbaráttunni án þess að
fyrir því séu önnur rök en þjóðernisleg.7
Eitt af því sem umrótið í hugvísindum und-
anliðna áratugi hefur kennt okkur er að saga,
og þá ekki síst bókmenntasaga, er ekki sjálf-
sagt mál. Sá sem fjallar um jafn víðfeðmt efni
og íslenska bókmenntasögu á tuttugustu öld,
eða bara bókmenntir og stjórnmál á fjórða ára-
tugnum svo dæmi sé tekið, hlýtur rétt eins og
hver annar skáldsagnahöfundur að velja sér
sjónarhorn, aðalpersónur og atburðarás. Ekk-
ert af þessu er sjálfgefið þótt auðvitað sé
margt sem hægt er að laga að eða stefna gegn
eldri sögum og sögubrotum.
Með þessa vitneskju í farteskinu má svo
taka ýmsar ákvarðanir. Það er hægt að segja
að samfellt yfirlit sé mesta blekkingin og þess
vegna beri að segja söguna í laustengdum
brotum. Ég ákvað að taka nokkuð aðra stefnu í
mínum skrifum, þótt mér finnist kannski eftir
á að ég hefði mátt ganga enn lengra í því efni.
Ég ákvað að gangast við frásagnareðli bók-
menntasögunnar, leitast við að segja sögu,
draga fram meginstrauma og lýsa þeim, frekar
en að efast um slíka samfellu. Þannig er fullyrt
í síðasta kafla fimmta bindisins að síðustu tvo
áratugi tuttugustu aldarinnar og fram á þá
tuttugustu og fyrstu hafi ríkt blómaskeið í ís-
lenskri skáldsagnagerð. Í kjölfarið er svo
reynt að rekja þræði frá því um 1980 sem
stuðla að þessu blómaskeiði, ekki bara í bók-
menntum heldur líka í myndlist, tónlist og
dægurmenningu. Þetta er gert með fullri vit-
und um það að slíkar fullyrðingar eru hæpnar
og eflaust má finna á þeim margvíslegar sögu-
legar og menningarlegar skýringar. En það er
jafn hæpið að humma og ha-a og fullyrða sem
minnst eða ekki neitt. Verkefni slíks yfirlitsrits
er meðal annars að taka af skarið, fella dóma
og taka afstöðu. Menn hafa þá að minnsta kosti
eitthvað að rífast við annað en eyðurnar.
Í almenningi
Eitt af því sem rætt hefur verið í tengslum við
útkomu bókmenntasögunnar er fjarvera póst-
strúktúralískra og póstmódernískra fræða – að
vísu með þeim réttmæta fyrirvara að þau flæði
í gegnum suma höfundana.8 Ég er fyrir mína
parta ákaflega hress með þá umsögn og vona
að Barthes og Foucault svo dæmi sé tekið flæði
á stöku stað í gegnum mín skrif. En það er ekki
nóg með það. Ef ég voga mér að gerast aðeins
persónulegur í lokin – eins og ég geri raunar á
síðustu blaðsíðu bókmenntasögunnar – þá var
ritun þessarar bókmenntasögu tækifæri til
ákveðinnar fræðilegrar sjálfsskoðunar og end-
urskoðunar.
Þegar ég var í námi í almennri bókmennta-
fræði við Háskóla Íslands á fyrri hluta tíunda
áratugarins stóðu þar póststrúktúralísk fræði
með miklum blóma.9 Ég drakk í mig þessa
hugsuði, ekki síst Roland Barthes sem hefur
haft meiri áhrif á mig sem lesanda en nokkur
annar. Þetta voru spennandi tímar og maður
varð af náminu og ekki síst vinnu okkar nokk-
urra stúdenta við Hugtakaforða í bókmennta-
og menningarfræðum mjög vel sjóaður í þess-
um fræðum. En við þá vinnu uppgötvuðum við
líka nýja strauma í sögulegum rannsóknum á
bókmenntum, sem þó reyndu að taka tillit til
þess sem póststrúktúralisminn færði okkur.
En nýja söguhyggjan sem barst frá Am-
eríku og Englandi á það sameiginlegt með
teóríunni frönsku að hún er geysilega akadem-
ísk og oft flókin í framsetningu. Þegar maður
skrifar bókmenntasögu eins og þá sem rætt er
um hér bætist við vandamál sem maður þarf
ekki að fást við í námi eða flestum rann-
sóknum: maður þarf að tala við lesanda sem er
annar en sá sem maður talar við í lokaritgerð-
um í háskóla, Skírni eða Ritinu, tímariti Hug-
vísindastofnunar. Þetta er auðvitað meg-
invandinn og megináskorunin við það að skrifa
verk eins og Íslenska bókmenntasögu. Það
verður að finna leið til að sigla milli skers og
báru, koma til skila fræðum í búningi sögu, frá-
sagnar sem dvelur ekki svo lengi við eigin for-
sendur að allir hætti að lesa nema kollegarnir.
Og þá er ég líka búinn að gangast við því að
vera, eða vilja að minnsta kosti vera, popúlisti.
Og bókmenntasaga er að mínu mati vel fallin
til þess að miðla fræðum á aðgengilegan hátt
til hins almenna lesanda. En til þess verður
maður líka að hugsa upp á nýtt ýmislegt af því
sem maður hefur tamið sér í umhugsun og
fræðilegum skrifum um þjóðernið, yfirlitið og
bókmenntirnar.
Ég sé heldur enga ástæðu til að vera feiminn
við að miða ritun slíks rits við það að lesendur
séu ekki sérfræðingar í bókmenntafræði. Og
ég held að það sé ekki vænlegt til árangurs að
láta eins og þetta skipti engu máli. Sú skoðun
kom fram á Hugvísindaþingi að það bæri vott
um vantraust á lesendum að skrifa „fyrir al-
menning“. Þessu er ég algerlega ósammála og
held að það sé hverjum fræðimanni hollt að
velta fyrir sér þeim vanda sem felst í miðlun til
annarra en þeirra sem alla jafna lesa fræðileg
skrif. David Perkins segir á einum stað í bók
sinni Is Literary History Possible: „Mín skoð-
un er þá sú, að við getum ekki skrifað bók-
menntasögu af fræðilegri sannfæringu, en við
hljótum að lesa hana.“ Í þessu liggur vandinn
við að skrifa yfirlitsrit eins og Íslenska bók-
menntasögu. Við getum ekki tekið með okkur í
slíka vinnu alla þá fyrirvara og varnagla sem
fylgja því að raða saman brotum í sögu. Sagan
verður að vera aðgengileg öllum sem vilja
verða hluti af þeim almenningi sem hún er ætl-
uð, til þess verður hún að vera þannig skrifuð
að fleiri geti lesið hana en þeir einir sem skrifa
bókmenntasögu og kollegar þeirra.

1Ástráður Eysteinsson: „Á tali. Til varnar málefnalegri
gagnrýni.“ Tímarit Máls og menningar 3/50 (1989), 267–
282.
2Sbr. Hermann Stefánsson: „Stóra samhengið (3).Viðbragð
við Íslenskri bókmenntasögu, IV. og V. bindi, eftir ýmsa höf-
unda.“ www.kistan.is 27.10. 2006. Þessi grein er samhljóða
fyrirlestri mínum á Hugvísindaþingi hinn 4. nóv. sl. Sama
dag birtust í Lesbók ritdómar þeirra Birnu Bjarnadóttur og
Benedikts Hjartarsonar, um þá verður ekki fjallað hér.
3Dóm Gauta má lesa á http://www.ruv.is/heim/vefir/
vidsja/gagnryni/.
4Jens Anker Jørgensen o.fl.: Hovedsporet. Dansk litteraturs hi-
storie. Gyldendal 2005.
5Hér er vísað til uppskrifta af fyrirlestrum Steingríms J. Þor-
steinssonar sem nemendur hans gerðu í nokkrum eintökum.
Fyrirlestrarnir hafa aldrei verið gefnir út.
6Michel Foucault: „Skipan orðræðunnar.“ Spor í bókmennta-
fræði 20. aldar. Frá Shklovskíj til Foucault. Ritstjórn Garðar
Baldvinsson, Kristín Birgisdóttir og Kristín Viðarsdóttir.
Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands 1991, 198–99.
7Jón Yngvi Jóhannsson: „Jøklens Storm svalede det kult-
urtrætte Danmarks Pande. Um fyrstu viðtökur dansk-
íslenskra bókmennta í Danmörku.“ Skírnir 175. (vor 2001),
33–34.
8Hermann Stefánsson: „Stóra samhengið (1). Viðbragð við
Íslenskri bókmenntasögu, IV. og V. bindi, eftir ýmsa höfunda.“
www.kistan.is 14.10. 2006.
9Þetta gleymist raunar furðu oft í íslenskri umræðu. Þegar
maður hlustar á eða les skrif yngri íslenskra sagnfræðinga er
t.d. stundum engu líkara en umræða um póstmódernisma
hafi hafist með skömmum Kristjáns Kristjánssonar haustið
1998, löngu eftir að t.d. Ástráður Eysteinsson hóf þá umræðu
af miklum krafti. Greinar Kristjáns má finna í bók hans:
Mannkostir. Ritgerðir um siðfræði. Háskólaútgáfan 2002,
171–222. Sem dæmi um það hversu snemma umræðan hófst
í bókmenntafræði sjá: Ástráður Eysteinsson: „Hvað er póst-
módernismi? Hvernig er byggt á rústum?“ Tímarit Máls og
menningar 4/49 (1988), 425–454.
10 David Perkins: Is Literary History Possible? John Hopkins
University Press 1992, 17.
Höfundur er einn af höfundum IV. og V. bindis Íslenskr-
ar bókmenntasögu.
Eftir Sigurð A. Magnússon
sambar@isl.is
T
íu árum eftir útkomu þriðja
bindis Íslenskrar bókmennta-
sögu í útgáfu Máls og menn-
ingar litu loks dagsins ljós á
liðnum haustdögum fjórða og
fimmta bindi hins metn-
aðarfulla ritverks. Þar höfðu ekki færri en
tíu fræðimenn lagt hönd á plóginn undir rit-
stjórn Guðmundar Andra Thorssonar, þann-
ig að vænta mátti umtalsverðra tíðinda. Og
satt er það, margt er þar vel og fagmann-
lega skrifað, og verða mér fróðari menn
væntanlega til að vega það og meta.
Ég arka hinsvegar uppað grátmúrnum til
að harma nokkrar fádæma einkennilegar
gloppur og biðja hlutaðeigendur um hald-
kvæma skýringu á þeim.
Það sem fyrst sker í augu er hlutur Árna
Bergmanns í þessum tveimur bindum. Í
fjórða bindi er hans lauslega getið á fjórum
stöðum og í fimmta bindi á tveimur stöðum.
Þó fjallar seinna bindið um árin þegar Árni
lét mest að sér kveða sem bókmennta-
gagnrýnandi Þjóðviljans ásamt Ólafi Jóns-
syni í ýmsum blöðum, sem réttilega er vitn-
að til á 28 stöðum í sama bindi. Það sem er
samt ennþá miklu furðulegra er, að ekki er
einu orði vikið að skáldsagnagerð Árna, sem
var að sönnu talsvert utanvið alfaraleiðir,
en lá vissulega um merkilegar slóðir. Skáld-
sögur hans þrjár voru hver með sínum
hætti athyglisverðar, og sú síðasta, Þorvald-
ur víðförli (1994), tilnefnd til Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs árið 1998. Í
fyrstu atkvæðagreiðslu varð Árni efstur
ásamt færeyska ljóðskáldinu Carl Jóhan
Jensen og finnska ljóðskáldinu Tua For-
sström, sem hreppti verðlaunin í síðustu at-
rennu. Hinar skáldsögur Árna, Geirfugl-
arnir (1981) og Með kveðju frá Dublin
(1984), verðskulda líka heiðurssess í bók-
menntasögunni, þó fræðimenn Máls og
menningar séu einkennilega glámskyggnir á
kosti hans jafnt í skáldsagnagerð sem um-
fjöllun um bókmenntir. Reyndar er ómak-
legt að setja þá alla undir einn hatt. Það
eru þeir Jón Yngvi Jóhannsson og ritstjór-
inn sem bera ábyrgð á þessari tilteknu
gloppu.
Hinsvegar er það tengdamóðir Jóns
Yngva, Silja Aðalsteinsdóttir, sem ábyrg er
fyrir ljóðlistargloppunum.
Eitt af athyglisverðari ljóðskáldum fyrr á
árum var Árni Larsson (f. 1943) sem hefur
reyndar líka samið skáldsögu. Hann hefur á
nokkurra ára fresti sent frá sér ljóðakver
sem eru engu öðru lík fyrir sakir frumleika
og tilfinningar fyrir innsta eðli ljóðsins.
Árna er hvergi getið í hinu umfangsmikla
ritverki.
Og er þá röðin komin að sjálfum mér.
Mín er að góðu getið fyrir fimm-binda skál-
dævisöguna (1979–86) og jafnvel orðfært að
ég hafi samið leikrit fyrir Þjóðleikhúsið,
Gestagang 1962. En þegar kemur að ljóð-
listarumfjöllun er mín að engu getið. Gaf þó
út fjórar ljóðabækur á 20 ára skeiði, sem
allar fengu talsverða umfjöllun í blöðum og
tímaritum.
Um Krotað í sand (1958) skrifuðu Hannes
Pétursson og Guðmundur G. Hagalín í
Morgunblaðið, Bjarni Benediktsson í Þjóð-
viljann, Helgi Sæmundsson í Alþýðublaðið,
Kristján Karlsson í Nýtt Helgafell, Þór-
arinn Guðnason í Tímarit Máls og menning-
ar og Jóhann Hjálmarsson í Forspil.
Um Hafið og klettinn (1961) skrifuðu
hinsvegar bara þeir Guðmundur G. Hagalín
í Morgunblaðið. og Birgir Sigurðsson í Tím-
ann. Ekki veit ég hverju það sætti, en lung-
inn úr þeirri bók hafði árið áður komið út í
grískri þýðingu undir heitinu Dauði Baldurs
og önnur ljóð. Um þá bók birtust 17 ritdóm-
ar, fjórir þeirra í Egyptalandi. Jafnframt
sendi ljóðskáldið Odysseas Elýtís (nób-
elsverðlaun 1979) mér eftirfarandi orðsend-
ingu: „Ég þakka kærlega fyrir ljóðin yðar.
Þau eru meðal þess mikilsverðasta sem ég
hef lesið í seinni tíð, og þau birta hárrétta
nútímalega skynjun á veruleikanum sam-
fara eðlilegum tjáningarhætti, og vekur mér
mikla aðdáun hvernig hægt var að koma
honum til skila í þýðingunni. Verið svo vin-
samlegur að þiggja, ásamt hr. G.S. Patríar-
keasi, mínar hlýjustu og einlægustu ham-
ingjuóskir.“
Er hugsanlegt að gríska þýðingin hafi
verið svo frábær, að hún hafi tekið langt
fram íslensku frumgerðinni? Tæplega, úrþví
ég vann sjálfur að henni með gríska skáld-
inu!
Um Þetta er þitt líf (1974) skrifuðu Ólaf-
ur Jónsson í Vísi, Árni Bergmann í Þjóðvilj-
ann, Gunnar Stefánsson í Tímann, Jóhann
Hjálmarsson í Morgunblaðið og Vésteinn
Ólason í Ný þjóðmál.
Um Í ljósi næsta dags (1978) skrifuðu
Árni Bergmann í Þjóðviljann, Aðalsteinn
Ingólfsson í Dagblaðið og Jóhann Hjálm-
arsson í Morgunblaðið.
Loks gaf Mál og menning út úrval ljóða
úr fyrrtöldum bókum undir heitinu Hvarf-
baugar (1988). Um þá bók skrifuðu Ey-
steinn Þorvaldsson í Þjóðviljann, Gylfi
Gröndal í DV og Jóhann Hjálmarsson í
Morgunblaðið.
Nú sé fjarri mér að halda því fram að
ofangreindir dómar hafi allir verið lofsam-
legir. Þeir voru vitanlega misjafnir, en mér
þótti vænst um það sem þeir höfðu að segja
Hannes Pétursson, Kristján Karlsson, Ólaf-
ur Jónsson, Árni Bergmann, Vésteinn Óla-
son, Eysteinn Þorvaldsson og Gylfi Gröndal.
Hitt má kannski líka taka til athugunar,
að fá eða engin íslensk ljóðskáld hafa verið
jafnvíða þýdd. Ljóðasveigar eftir mig hafa
birst í ljóðasöfnum (anþólógíum) í Dan-
mörku, Noregi, Bandaríkjunum, Rússlandi,
Kína og Búlgaríu; sömuleiðis í tímaritum í
Svíþjóð, Finnlandi, Kanada, Englandi, Skot-
landi, Þýskalandi, Frakklandi, Grikklandi,
Lettlandi, Úkraínu, Rúmeníu, Ungverja-
landi og Indlandi.
Kannski nægir þetta ekki til að mega op-
inberlega fylla mislitan flokk hérlendra
skáldmenna, og þá er bara að taka dómi
þeirra Silju og Guðmundar Andra eða halda
áfram að sífra við grátmúrinn, þartil hald-
góð skýring er fengin.
Við grátmúrinn
Höfundar finna sig misvel í fjórða og fimmta
bindi Íslenskrar bókmenntasögu sem Mál og
menning gefur út. Sumir finna sig ekki þar
sem þeir telja sig eiga heima í þessari sögu.
Einn þeirra biður hlutaðeigendur um hald-
kvæma skýringu á því hér.
Höfundur er rithöfundur.
Vantar í Íslenska bókmenntasögu Árni Bergmann, Árni Larsson og Sigurður A. Magnússon
sem spyr hvers vegna ekki sé fjallað um ljóðin sín.