Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2007, Síða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 2007 3
Eftir Einar Kárason
karason@islandia.is
Þ
að voru ánægjulegir endurfundir
á dögunum að heimsækja Borg-
arleikhúsið og sjá hið ágæta leik-
verk Dag vonar eftir Birgi Sig-
urðsson. Ég missti reyndar af því
þegar það var fyrst sýnt í Iðnó
fyrir tuttugu árum en sá sjónvarpsgerðina af
því ári síðar. Og það sem hreif mann þá gerir
það enn: sterkar persónurnar og neistandi
spenna á milli þeirra, hröð og vel skrifuð sam-
tölin og sú gáfa höfundarins að geta haldið
dampinum allt í gegn; í hvert sinn sem örlaði á
því að dramatíkin á sviðinu gæti farið að lækka
flugið var nýr hreyfill ræstur og maður aftur
kominn í rússíbanareið með tilfinningum per-
sónanna.
Það hefur aldrei verið neitt launungarmál að
sagan sem Birgir segir okkur í verkinu byggist
á hans eigin fjölskyldu; ekkjunni móður hans
sem baslaði við að koma upp barnahópi, meðal
annars dóttur sem var andlega vanheil. Geðfötl-
uðu systurinni er leikritið tileinkað og textarnir
sem persónan Alda er látin fara með á sviðinu
munu vera eftir þessa systur Birgis; Sigríði
Freyju Sigurðardóttur. Og að sama skapi eiga
bræðurnir í verkinu hliðstæður í Birgi sjálfum
og bróður hans Ingimari Erlendi Sigurðssyni
rithöfundi.
Og það leiðir hugann að skáldsögu eftir Ingi-
mar Erlend, Borgarlífi, en þrátt fyrir að hún
hafi birst rúmum tuttugu árum á undan verki
Birgis má alveg lesa hana sem nokkurskonar
framhald af Degi vonar, eða þeim þætti leikrits-
ins sem snýr að eldri bróðurnum (sem heitir
Hörður í Degi vonar, en Logi í Borgarlífi).
Þegar leikriti Birgis lýkur er eldri bróðirinn
að hefja störf á Morgunblaðinu, og fær að laun-
um glósur frá þeim yngri um að nú sé hann að
ganga borgaraskapnum á hönd. En Borgarlíf
hefst á nákvæmlega sama stað – ungur maður
er að koma til síns fyrsta vinnudags á blaðinu.
Og flest er hliðstætt; rétt eins og persónan
Hörður í Degi vonar er Logi í Borgarlífi skáld
og sonur einstæðrar móður sem barðist við að
sjá fyrir fjölskyldu eftir að barnsfaðirinn, sem
var listamaður, dó úr berklum frá ungum börn-
um. Borgarlíf er reyndar skáldsaga og sögð í
þriðju persónu, en algerlega bundin við að-
alpersónuna Loga og hans sjónarhorn; það er
stöðugt skyggnst inn í hans hugarheim og til-
finningar á meðan allar aðrar persónur eru séð-
ar utanfrá, með augum Loga. Bókin hefur raun-
ar mörg klassísk einkenni „lykilskáldagna“ –
persónur er auðvelt af þekkja af þjóðþekktum
fyrirmyndum og sömuleiðis staðhætti; veit-
ingastaðnum Naustinu er til að mynda lýst út í
hörgul en kallaður „Verið“. Sömuleiðis er Morg-
unblaðinu nákvæmlega lýst, yfirmönnum þess
og samfélagshlutverki, og þótt það sé einungis
kallað „Blaðið“ þá er sá feluleikur ekki tekinn
alvarlegar en svo að forsíða bókarkápunnar er
prýdd mynd af Morgunblaðshöllinni við Að-
alstræti. Kannski er dulbúningurinn meira í ætt
við ýmsar paródíur, svona eins og þegar Pálmi
Gestsson eða Örn Árnason birtast á skjánum í
líki vel þekktra stjórnmálamanna og allir vita
við hverja er átt án þess þeir séu nefndir á nafn.
Ég hef stundum heyrt fólk undrast yfir þeirri
kaldhæðnu eða grimmu mynd sem Birgir Sig-
urðsson dregur upp af bróðurnum í Degi vonar,
en þar er honum nánast lýst sem útbelgdum
aumingja; sjálfsupptekinni og hrokafullri smá-
sál. En það merkilega er að sú mynd rímar al-
veg við persónuna Loga í Borgarlífi. Að vísu
með öfugum formerkjum – myndin í leikritinu
er háðsk á meðan hún er dregin í augljósri
hrifningarvímu í Borgarlífi, en útkoman er sú
sama. Maðurinn er skáld í verkunum tveimur, á
báðum stöðum kemur reyndar fram að hann sé
óútgefinn, en það breytir ekki því að sú stað-
reynd að hann er skáld virðist duga honum
langt til að finnast hann á einhvern hátt hafinn
yfir aðra menn. Eldhuginn Logi í Borgarlífi
horfir af Ólympstindi lítilsvirðingarinnar á
næstum alla í kringum sig, meira að segja fólkið
sem hann sér í strætó eða á gangstéttunum,
sem hann úrskurðar sálarlaust og sviplaust en
þekkir þó ekki neitt. Og þessi hrifning á aðal-
persónunni er ekki bara bundin við hana sjálfa
eða söguhöfundinn; allir aðrir sem hitta Loga á
síðum bókarinnar falla umsvifalaust í einhverja
hrifningarvímu; hann hefur varla sleppt út úr
sér fyrstu setningunni áður en viðmælendur
hans andvarpa eitthvað á þá leið að hann sé aug-
ljóslega skáld, eða fara að tala um hvað hann sé
gáfaður. Og aldrei hvarflar að Loga að andmæla
því eða vera með einhverskonar uppgerð-
arhógværð. Eitt sinn er Loga til að mynda boðið
að ganga inn í herbergi og þá er sagt við hann:
„„Herbergið er ekki stærra – ekki einu sinni
fyrir mikilmenni.“
„Það ætti að stækka við komu mikilmennis,
sagði Logi og fór úr frakkanum.“ (Borgarlíf bls.
320)
Í bókarlok snýst aðalpersónan til komm-
únisma og vel má skoða söguna sem uppgjör
höfundar við Morgunblaðið, eða öllu heldur
spillingu og valdníðslu íslenska auðvaldsins. Og
einmitt þannig mun henni einnig hafa verið tek-
ið opnum örmum af sumum vinstrimönnum
þegar hún kom út, ekki síst bókmenntamönnum
af gamla skólanum. Hefur það jafnvel verið haft
til marks um að þeim lengst af glögga bók-
menntarýnanda, Kristni E. Andréssyni, hafi
farið að förlast sýn á efri árum hvernig hann
fagnaði nokkrum skáldsögum, sem komu út
þarna um miðjan sjöunda áratuginn og voru
skrifaðar í raunsæisformi, sem frelsun frá mód-
ernisma og formbyltingartilraunum sem þá
höfðu um skeið verið mest áberandi í hér-
lendum litterarúr. Um svipað leyti og Kristinn
E. hreifst sem mest af Borgarlífi hafnaði hann
því að Mál og menning gæfi út Tómas Jónsson
metsölubók eftir Guðberg Bergsson, en ef
marka má þá fjóra áratugi sem síðan eru liðnir
má þó segja að Tómas ætli að reynast heldur líf-
seigara verk. Mér kemur í hug að um þetta leyti
skrifaði Guðbergur langa og stórkostlega sögu
sem gerist á veitingastaðnum Naustinu (ellefta
atriðið í Ástir samlyndra hjóna), en það er
kannski í kaflanum sem gerist á sama stað í
Borgarlífi sem er mest áberandi hvers vegna
ekki er auðvelt að taka skáldsöguna alvarlega
sem bókmenntaverk nema þá sem einhverskon-
ar stúdíu í sjálfsupphafningu, og þá á sama hátt
og bækur á borð við Harmsaga ævi minnar eftir
Jóhannes Birkiland. Og er hér rétt að rifja að-
eins upp þennan Naustskafla:
Allir kikna í hnjánum sem sjá Loga, og ekki á
það síst við um kvenfólk. Alveg frá byrjun bók-
arinnar, frá því hann stígur fyrst inn á blaðið,
skilur hann eftir sig slóð af ástföngnum stúlk-
um, sem hann þó hefur ekki hitt nema í svip.
Þeirri fyrstu sem hann hittir er lýst svo: „And-
litið fallegt ekkert – sem göturnar eru fullar af
fyrir túrista – og hárið féll niður á brjóstin sem
gægðust eins og forvitin börn upp úr vöggu.“
Þegar hún hefur verið kynnt fyrir Loga og hann
hefur sagt þrjú hversdagsleg orð við hana segir
hún „„Hvað?“ /…/og horfði rugluð á Loga, roðn-
aði og horfði niður á brjóstin. /…/ Hún leit aftur
upp og horfði á Loga. Augun sögðu: hvernig líst
þér á mig? /…/ „Þú ert skæður,“ sagði Stefnir.
„Hvernig þá?“ spurði Logi.“ Og ritstjórinn
Stefnir svarar: „Þú ert strax búinn að gera eina
ástfangna.“ (Borgarlíf bls. 25–6)
Þetta er forsmekkurinn að því sem koma
skal, og óþarft að telja upp þau brostnu kven-
hjörtu sem liggja í slóð unga mannsins fram eft-
ir síðum bókarinnar. En hann gefur því engan
gaum; það er eins og þetta kvenfólk sé á ein-
hvern hátt langt fyrir neðan virðingu mik-
ilmennisins.
Undir bókarlok bregður hann sér svo á
Naustið til þess að fá sér í glas, og kvenfólkið er
eins og flugnager í kringum hann. Ein sam-
starfskonan, sem augljóslega er fallin fyrir
Loga, kemur að borðinu til hans, og í samtali
þeirra berst önnur stúlka af blaðinu í tal. Þá
kemur fram að sú liggi heima með magapínu af
ástarsorg vegna Loga, en hann þykist ekki vita
af því. „Símastúlkurnar eru líka skotnar í þér“
fær hann þá að vita.
Hann stendur upp og gengur um staðinn og
hittir innan skamms: „… tvær dökkhærðar
systur með havairósir í hárinu“. Eftir stutt
orðaskipti láta þessar blómarósir Loga fá lykil
að íbúðinni sinni, en hann vill ekkert með hann
hafa. Þær horfðu á Loga „eins og karlleikfang.
/…/ önnur blómarósin reyndi að breyta kyn-
ferðissvipnum í gáfusvip. /…/ „Við þurfum að
fara niður, sagði hin blómarósin. Þær stóðu upp
og Logi horfði á eftir þeim, háleggjuðum og um-
komulausum milli fótanna. /…/ „Þær myndu
drepa í mér ástina,“ sagði Logi.“ (Borgarlíf
304–8)
Og svo það sé nú á tæru að þetta hafi ekki
bara verið einhverjar herfur sem þarna voru að
leggja snörur fyrir unga mikilmennið, þá er
sjálf fegurðardrottning Íslands stödd á staðn-
um, ásamt eiginmanni sínum. En einnig hún
gleymir stund og stað um leið og hún kemur
auga á blaðamanninn. Fegurðardrottningin
horfir fyrst á Loga „með þjófsaugum“. Gerir
síðan ítrekaðar tilraunir til að fá hann yfir að
borðinu til sín. Hittir hann síðar um kvöldið og
kallar hann, athugasemdalaust af hans hálfu,
mikilmenni og skáld. „Kyssir hann með aug-
unum.“ Reynir loks að tæla hann til samfara,
það líkist næstum nauðgun; en nei Loga þýðir
nei.
Þessi ungi maður, sem sífelldlega verður fyr-
ir áreiti glæsimeyja, leggst ekki svo lágt að
hokra að konum. Það er eins og þær séu ein-
hverjar óæðri verur sem hann vilji ekki láta
saurgast af. Aðeins á síðustu síðum bókarinnar
lætur hann heillast af konu, en þá er gefið í skyn
að sú ást sé fremur andleg; þetta er stúlkan sem
opnar augu skáldsins fyrir kommúnismanum.
Um hana er sagt: „Ekki falleg í venjulegum
skilningi. Hún hugsaði of mikið til að vera falleg.
Svipurinn var fullur af heiðarlegum hugsunum
– heiður.“ (Bls. 341)
Og nú reikar hugurinn aftur að Degi vonar.
Í leikritinu má líka finna sjálfsmynd höfund-
arins; bróðir Harðar/Loga heitir þar Reynir og
samsvarar augljóslega Birgi sjálfum. Og þótt
ekki sé hægt að segja að mynd Reynis sé dregin
í helgimyndalitum þá er persónan samt sér-
kennilega gallalaus miðað við fólkið allt í kring.
Við vitum nú þegar hvernig vesalingnum
bróður Reynis er lýst. Og systir þeirra kiknaði
ung undan byrði lífsins og hvarf inn í þoku geð-
klofans. Faðir þeirra heitinn er afhjúpaður í
verkinu; reynist hafa verið sjálfselskur aumingi.
Móðir þeirra er að vísu hetja á sinn hátt, en
mörkuð og hálfbuguð af mótlæti lífsins; hún er
eins og á barmi taugaáfalls mestallt verkið og
hún á vissulega sök á því að hafa dregið drullu-
sokkinn og ógæfuvaldinn Gunnar inn á heimilið,
sambýlismann hennar um hríð – sem barnar
sálsjúka systurina.
En hinsvegar er Reynir sönn ímynd karl-
mennskunnar. Hinn trausti og réttsýni drengur
sem reynist jafnan best á raunastundum. Það
stendur yfir verkfall á meðan leikritið gerist og
alltaf er hann mættur á verkfallsvaktina. Hann
skilur hámenningu þegar hún er borin fyrir
hann; timbraður og tættur eftir ball í Vetr-
argarðinum fer hann að hlusta á hákirkjulega
tónlist eftir Palestrína. Og það er hann sem
reynist vera dugandi skáldið í fjölskyldunni.
Reynir er að vísu ekki leiðinlegur, talar ekki í
háspekilegum prósaljóðum eins og Logi í Borg-
arlífi; þvert á móti er hann oft fyndinn og á það
til að svara skemmtilega út í hött. En það var
þetta með kvenfólkið sem Logi óð í hné sem
leiddi aftur hugann að Reyni í Degi vonar. Hann
að vísu bítur þær ekki af sér, því að fram kemur
í verkinu að hann skreppur um hverja helgi í
Vetrargarðinn og nær sér þar í dömu til að riðl-
ast á um nóttina. Það virðist ekki vera neinum
vandkvæðum bundið fyrir mann eins og hann.
En þegar hann er spurður hvernig honum líði
eftir slíka nótt svarar hann: „Dauður. Skítugur.
Tómur. /…/ Það tekur mig viku að jafna mig. Og
þá er kominn tími til að fara aftur í Vetragarð-
inn og ná sér í aðra.“
Undarlegt …
Morgunblaðið/Kristinn
Dagur vonar „Ég hef stundum heyrt fólk undrast yfir þeirri kaldhæðnu eða grimmu mynd sem Birgir Sigurðsson dregur upp af bróðurnum í
Degi vonar, en þar er honum nánast lýst sem útbelgdum aumingja; sjálfsupptekinni og hrokafullri smásál,“ segir Einar Kárason og bætir við:
„En það merkilega er að sú mynd rímar alveg við persónuna Loga í Borgarlífi.“
Að lýsa sjálfum sér
Leikrit Birgis Sigurðssonar Dagur vonar er
nú sett upp í annað sinn af Leikfélagi Reykja-
víkur en það var frumsýnt í Iðnó fyrir 20 ár-
um. Sagan sem sögð er í leikritinu byggist á
fjölskyldu Birgis en það er tileinkað geðfatl-
aðri systur hans. Greinarhöfundur segir að
bræðurnir í leikritinu eigi hliðstæður í Birgi
og bróður hans, Ingimari Erlendi Sigurðssyni
rithöfundi, en hann sendi frá sér skáldsögu á
sjöunda áratugnum, Borgarlíf, þar sem bræð-
urnir komu einnig við sögu. Hér eru ætlaðar
sjálfsmyndir þeirra skoðaðar.
Höfundur er rithöfundur.
Káserí um leikrit og
skáldsögu eftir bræður
Aðalumræðuefnið Auglýsing um Borgarlíf frá Helgafelli í Morgunblaðinu árið 1965.