Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2007, Qupperneq 8

8 LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ármann Jakobsson
armannja@hotmail.com
E
f nefna ætti til kvikmyndir
sem hafa sett svip sinn á
kynslóðina sem heitir lík-
lega ekki neitt en er fædd
nálægt 1970 þá væri efst á
blaði sex binda ópera
George Lucas sem mætti
þess vegna kalla hring
eins og Niflungahring Wagners en við köllum í
daglegu tali Stjörnustríð. Stjörnustríð á þrítugs-
afmæli í ár og hringnum hefur nýlega verið lok-
að eftir 28 ára sköpunarferli (1977–2005). Sagan
virtist í fyrstu vera rétt og slétt ævintýri en þeg-
ar litið er á hana í heild sinni verður hún snúin
þar sem hún höfðar einkum til andúðar nútíma-
mannsins á sjálfum sér og krefst þess að hann
horfist í augu við sjálfan sig sem finngálkn.
Hreint og fagurt ævintýr
Salurinn er uppljómaður og svo skjannahvítur
að áhorfandinn fær næstum ofbirtu í augun.
Uppi á palli stendur Lilja prinsessa ásamt virðu-
legum öldungum, herforingjum uppreisnarinnar
gegn keisaraliðinu illa. Hans Óli, Logi Geim-
gengill og vákurinn Loðinn (síðar uppnefndur
Tóbakstugga) koma gangandi upp að pallinum
hægt og virðulega, næstum eins og brúður inn
kirkjugólf. Þar upp við fá þeir afhentar medalj-
ur, svipað og á Ólympíuleikunum. Undir þessu
öllu er leikin sinfónísk tónlist Johns Williams,
hún er svo mjög á jaðri væmninnar að áhorfand-
inn hlýtur annaðhvort að fá kökk í hálsinn eða
kjánahroll – dásamleg fyrir börn, neyðarleg fyr-
ir unglinga og aftur dásamleg en á írónískan
hátt fyrir fullorðna sem geta ekki annað en
tengt þennan fyrsta kafla ævintýrisins við barn-
ið í sjálfum sér.
Að lokum snúa þau sér öll að salnum og okkur
í bíósalnum og standa um hríð stíf eins og fjöl-
skylda við myndatöku og þannig lýkur fyrstu
myndinni. Hún er venjulega kölluð Stjörnustríð,
hefur yfirheitið Star Wars en lítið notaðan und-
irtitil, Episode IV: A New Hope. Í ár eru 30 ár
síðan ævintýrið hófst, árið 1977 en líklega hef ég
séð fyrstu myndina í Nýja bíó snemma árs 1978.
Í sjö ára bekkjum Langholtsskóla höfðu allir séð
þessa mynd og kunnu hana utanbókar og jafnvel
ég hreifst með þó að ég teldi mig jarðbundinn og
vildi ekki hugsa um geiminn en var skipað að
koma, sagt að myndin væri ómissandi en eink-
um persónan Svarthöfði sem ég hélt fyrst að
væri maður og hitti naglann á höfuðið í fáfræði
minni, en sá svo á fótboltamynd (eða var það aft-
an á kornflekspakka?) að var eitthvert vélrænt
skrímsl. Í blábyrjun myndarinnar kom þó fram
að sagan gerðist fyrir löngu og ég held að mark-
hópurinn hafi fundið það á sér að þetta var ridd-
arasaga innblásin frekar af fortíðinni en nútíð-
inni. Tæknin var til skrauts en það sem skipti
máli var að ná tökum á Mættinum sem olli því að
Svarthöfði gat kæft menn með því að lyfta hend-
inni og Obi Wan Kenobi komist milli staða án
skilríkja (sem hlýtur að vera draumur allra
ferðalanga).
Þetta þarf að rifja upp til að skýra það að
flestallir hörðustu aðdáendur Stjörnustríðs-
myndanna verða 7–12 ára þegar þeir sjá þær því
að annaðhvort voru þeir á þeim aldri þegar þeir
sáu myndirnar fyrst eða fóru með börnum sín-
um og barnabörnum og hafa ekki misst þann
hæfileika til innlifunar sem leyfir forráðamönn-
um barna að fara í bíó með börnum sínum og sjá
myndina að minnsta kosti öðrum þræði með
þeirra augum. En flestar myndirnar eru líka
þannig gerðar að þær hjálpa fullorðnum að kom-
ast í samband við þann hluta af barninu í sjálfum
sér sem okkur langar til að komast í samband
við en eru samt ekki barnalegar á þreytandi
hátt.
Þegar ég sá myndina fyrst fannst mér loka-
atriðið í hæsta máta viðeigandi og sá ekkert
vandræðalegt við verðlaunaafhendinguna. Okk-
ur sjö ára áhorfendum fannst örugglega flestum
fátt betra en að Hans Óli og Logi Geimgengill
væru verðlaunaðir, eins og við vonuðumst
kannski til að verða sjálf ef við stæðum okkur
vel í skólanum eða á öðrum vettvangi. Ég tala nú
ekki um að hljóta þau verðlaun úr hendi Lilju
prinsessu. Nokkrum árum síðar roðnuðu örugg-
lega flestir gamlir áhorfendur yfir verðlaunaaf-
hendingunni enda óhætt að segja að hún dansi á
línunni milli hins háleita og hins hallærislega og
fer eftir hverjum og einum áhorfanda hvaða
áhrif hún hefur. En að lokum hafa flestir sæst
við þetta hallærislega lokaatriði. Því að ævintýri
mega og eiga að vera svolítið hallærisleg, eins og
tónlist eftir John Williams.
Í raun er fyrsta Stjörnustríðsmyndin tvær
sögur og verðlaunaafhendingin heyrir til þeirri
fyrri, barnasögu um sigur góðu aflanna á þeim
illu. Þó að heilu plánetunum væri eytt og fjöl-
skylda Loga Geimgengils myrt lauk sögunni
samt á áðurnefndri verðlaunaafhendingu og
þannig fengu áhorfendur þau skilaboð að allt í
himnalagi. En innan í henni er alvarlegri saga
um Máttinn og mikilvægi þess að ná tökum á
honum svo að hann eyði ekki persónuleika
manns sjálfs og öllu öðru. Hér er á ferð tilbrigði
við stefið um hringinn úr Hringadróttinssögu en
afstaðan til orkunnar er önnur. Hringnum er
ekki við bjargandi í sögu Tolkiens en George
Lucas trúir á Máttinn í höndum þeirra sem
kunna með hann að fara. Og miklu máli skiptir
að Mátturinn er ekki tækni heldur handan raun-
vísinda. Enda er George Lucas fyrirtaks áróð-
ursmeistari fyrir hugvísindin.
Í fyrstu Stjörnustríðsmyndinni kom strax
fram það einkenni myndaflokksins að aðal-
persónurnar eru plastmanneskjur en ekki fólk.
Um tilfinningar er varla að ræða og Stjörnu-
stríðsleikur er eitthvað annað en venjulegur
leikur – það skilur Harrison Ford sem hefur náð
einna bestum tökum á honum. Áhorfendur geta
dáðst að hetjuþríeykinu en engin leið er að sam-
sama sig Loga, Lilju eða Hans Óla. Miklu lík-
legra er að áhorfandinn finni sig í vélmennunum
tveimur, þrjóska og greinda barninu og sínöldr-
andi, áhyggjufullu, svolítið grunnu en góðgjörnu
mömmunni sem á skemmtilega öfugsnúinn hátt
virðist samt vera karlkyns (hafa vélmenni ann-
ars kyn?). Í Stjörnustríði eru flestir mennirnir
öllu vélrænni en vélmennin sem eru raunsæjar
og marghliða persónur og miklu frekar hægt að
tala um skapgerðarleik hjá þeim en Loga Geim-
gengli. Í fyrstu kvikmyndinni er óhjákvæmilegt
að taka sér stöðu með þeim, enda fylgir mynda-
vélin þeim eftir í upphafi hennar.
Þessi frásagnaraðferð felur í sér einkennileg
skilaboð til nútímamannsins sem eru þó kannski
í hæsta máta hluti af boðskap George Lucas. Er-
um við vélmenni? Vegna þess að C3PO og R2D2
hegða sér eins og við mildast þungi riddarasög-
unnar sem annars fer þar fram og er miklu fjar-
lægari okkar hegðun og hugsun en vélmennin
sem eru ekki ósvipuð venjulegum vestrænum
smáborgara. Það sem Lucas er að segja er hugs-
anlega: Við erum vélmenni en ekki þeir riddarar
sem okkur langar til að vera. Gildi jediridd-
aranna eru svo sannarlega ekki okkar gildi í
raun.
Og þá kemur að persónunni sem einkum dró
sjö ára drengi á þessa mynd. Stjörnustríð hefði
verið lítils virði án Svarthöfða og ég man að þeg-
ar ég var barn stóð ég hálfpartinn með honum
þó að mér fyndist hann líka hræðilegur. Ég hélt
þá að ég væri óvenju ginnkeyptur fyrir bók-
menntaillmennum en löngu síðar blasir við að
alltaf var ætlast til þess að áhorfendur stæðu
með honum – Lucas hefur sjálfur dregið okkur
áfram í aðdáun á honum og ofan í kaupið látið
okkur halda að við værum svo sérstök og upp-
reisnargjörn vegna þess að við stóðum dálítið
með illmenninu. En þegar maður virðir Svart-
höfða fyrir sér eins og hann birtist þegar í upp-
hafi blasir við að hann er óvenju hávaxinn og
karlmannlegur, beinn í baki og af honum stafar
valdsmannsleg tign sem jafnvel þeir uppreisn-
argjörnustu falla fyrir, jafnvel þegar hann er
ekki að kæfa þjóna sína með því að lyfta hend-
inni lítillega. Völd gátu jafnvel aukið þokka
Henry Kissingers (að hans sögn að vísu) og hvað
má þá segja um sjálfan Máttinn sem býr í mann-
inum sjálfum, krefst ekki einu sinni geislasverðs
heldur er nóg að lyfta hendinni? Auk heldur hef-
ur Svarthöfði eina hljómmestu rödd kvikmynda-
sögunnar, úr barka hins kunna leikara James
Earl Jones.
Þegar fyrsta myndin er skoðuð í ljósi þeirra
seinna glittir þannig í þá óvæntu stefnu sem
þessi nýi Niflungahringur átti eftir að taka.
Seifur og Krónos
Þegar Lucas hafði fengið heiminn í lið með sér
leyfði hann sér að láta alvarlega söguna ná und-
irtökunum, í næstu kvikmynd, The Empire Stri-
kes Back (1980) en hún var alltaf kölluð enska
heitinu hér á landi. Þá braut Lucas allar fyrri
reglur sínar, til dæmis þá að það mætti fjölda-
myrða aukapersónur svo fremi sem aðalpersón-
urnar slyppu óhultar. Hans Óli var frystur og
horfinn í sögulok, Logi Geimgengill missti hönd-
ina, C3PO var rifinn í tætlur og upplýst var að
Svarthöfði væri faðir Loga. Ég man að ég var
ekki jafn sáttur við þetta framhald á sínum tíma
og einna síst við þessi óviðeigandi tengsl hetj-
unnar og illmennisins. Líklega hefði ég (og
örugglega ekki aðeins ég) verið ánægðari ef
myndin hefði verið nákvæm endurtekning á
fyrstu myndinni en síðar varð þetta eftirlæt-
iskafli minn, goðsagan um glímu sonarins (sem
ef marka má útlenskt nafn hans er hliðstæða
Lucas sjálfs, án þess að það þurfi að trufla) við
skuggalegan spilltan föður. Núna eru slík átök
kennd við Freud en þau eru eldri og almennari
og fullt eins félagsleg og sálræn. En það er
nokkuð snjallt að finna einföldustu og almenn-
ustu sögu sem til er og færa hana upp á him-
ininn, eins og Rómverjar höfðu löngu áður gert
við guðinn Júpíter og hinn illa föður hans,
barnamorða- og mannætuguðinn Satúrnus.
Í raun og veru má segja að í öðrum kafla sög-
unnar sé merkingu þess fyrsta snúið á haus.
Stjörnustríð virtist snúast um skýrar línur: Hið
góða var í hvítum júdókappafötum en hið illa
andlitslaust í svartri brynju. Í The Empire Stri-
kes Back kom hins vegar í ljós að hið góða er af-
kvæmi hins illa – hið illa er í fjölskyldunni og það
er í föðurhlutverkinu, nákvæmlega eins og í nor-
rænni goðafræði þar sem afi Óðins er jötunn,
heimurinn er skapaður úr jötni og þó að hið illa
búi í Útgarðinum valda ættartengslin því að það
er samt okkar megin við girðinguna. Hvort sem
Saga okkar vélm
Stjörnustríð „Í sjö ára bekkjum Langholtsskóla höfðu allir séð þessa mynd og kunnu hana utanbókar og jafnvel ég hreifst með þó að ég teldi mig jarðb
skipað að koma, sagt að myndin væri ómissandi en einkum persónan Svarthöfði sem ég hélt fyrst að væri maður og hitti naglann á höfuðið í fáfræði min
Þrjátíu ár eru síðan kvikmyndin Stjörnustríð var frumsýnd. Síðan hafa bæst við fimm myndir og
sagan sem virtist í fyrstu rétt og slétt ævintýri höfðar nú einkum til andúðar nútímamannsins á
sjálfum sér. Hér er rifjuð upp stemningin í Nýja bíói snemma árs 1978 þegar fyrsta myndin var
sýnd hér á landi og rýnt í innihald sögunnar.
Stjörnustríð og nútímamaðurinn