Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.2007, Síða 10

Við fæðingu hefur
okkur verið valinn
staður á jörðu. Forfeð-
ur okkar hafa tekið það
hlutverk að sér, án þess að
við þekkjum nokkuð til þeirra
eða fáum við það ráðið. Hluti af
fortíð okkar hefur því verið
gróðursettur í jörð með ríka
sögu. Við erum hluti af fortíð
sem nær lengra aftur en minni
okkar getur ímyndað sér.
Eftir Halldóru Arnardóttur
h.a@ono.com
Þ
egar hugsað er út í gerðir húsa og
bygginga hlýtur fyrsta spurn-
ingin að varða hvaða þarfir er
beðið um að uppfylla og fyrir
hvern. AlzheimUr-stofnunin í
Múrsíu var stofnuð árið 2006
með það hlutverk að vera miðstöð rannsókna,
kennslu og heilsugæslu um Alzheimers-
sjúkdóminn. Gert er ráð fyrir að miðstöðin hlúi
að eitt hundrað sjúklingum á dag, þótt vitað sé
að fleiri muni leita aðstoðar af þeim 8.000 sjúk-
lingum sem eiga lögheimili í héraðinu.
Nú hafa fyrstu teikningar AlzheimUr-
stofnunarinnar í Murcia verið lagðar fyrir
byggingarnefnd og 21. febrúar sl. var verk-
efnið kynnt drottningu Spánar, Soffíu, en hún
er verndari Alzheimers-stofnunarinnar á
landsvísu.
Nú er spurningin hvaða nálgun er hægt að
taka fyrir svo flókna ráðgjöf? Hverjir eru
raunverulegir notendur byggingarinnar?
Ef Alzheimers-sjúkdómurinn grund-
vallast á minnisskerðingu hlýtur
metnaðurinn að liggja í því að fá
arkitektúrinn með inn í meðhöndl-
un sjúkdómsins. Við getum spurt:
Getur fortíðin skilið við okkur?
Hvað erum við án minninganna?
Við fæðingu hefur okkur verið val-
inn staður á jörðu. Forfeður okkar
hafa tekið það hlutverk að sér, án
þess að við þekkjum nokkuð til þeirra eða
fáum við það ráðið. Hluti af fortíð okkar hefur
því verið gróðursettur í jörð með ríka sögu. Við
erum hluti af fortíð sem nær lengra aftur en
minni okkar getur ímyndað sér. Spor hennar
eru sagan okkar og ávallt til staðar.
Heilabrot
Þótt um sé að ræða mjög huglægan efnivið og
óáþreifanlegan grundvallast rannsóknirnar í
AlzheimUr og öll meðhöndlun á hæfileikanum
til að muna.
Vefur mannsheilans er mjög flókinn. Manns-
líkaminn býr yfir billjónum taugafrumna sem
hafa þann eiginleika að tengjast hver annarri.
Þessar einstöku taugafrumur tvinnast saman í
stórbrotin kerfi sem sameinast í taugakerfinu.
Með tímanum, allt frá fæðingu, myndar það
milljónir tenginga vegna þeirra eiginleika
sinna að vera sveigjanlegt og teygjanlegt. Heil-
inn hefur líka þá eigileika að mótast. Hann
hneigist til þess að laga sig að umhverfinu og
því sem upplifað er. Þannig lætur hann mann-
inum í té skilning og hæfileika til að muna.
Þetta vægi, sem dregið er af reynslu daglegs
lífs, sýnir að það er mikilvægt að örva heila-
starfsemina, að láta heilann vinna, láta hann
hugsa.
Franski rithöfundurinn Marcel Proust hafði
gert reynsluna að efnivið í bók sinni, Í leit að
glötuðum tíma, þegar hann skrifaði að raun-
veruleikinn væri mótaður í minningunum ein-
um. Og hann gekk enn lengra með því að halda
því fram að í hinu nýja fælust minningar for-
feðranna sem túlkuðu með sér varðveislu og
hugleiðingar. Af þessari hugmynd, í samhengi
við rannsóknir á Alzheimers-sjúkdómnum,
hlýtur að mega draga þá ályktun að það sé mik-
ilvægt að þekkja ævisögu sjúlklinganna. Sú
vitneskja hlýtur að vera gott hjálpartæki til
þess að kalla fram liðnar stundir, minningar
sem gætu hjálpað sjúklingunum að rata aftur
heim.
Skynjuð á þennan hátt er fortíðin efniviður
þar sem sagan er fyrst og fremst miðill fyrir
ákveðin markmið til þess að fylgja eftir. Síðan
gerist hún dæmi um þau markmið sem leitað er
eftir. Í hinu daglega lífi er það því spurning um
að búa til tengsl milli gamalla minninga og að
bera kennsl á þær í nútíðinni.
Af þessu að dæma og í samhengi við Alz-
heimers-sjúklinga hlýtur það að vera metn-
aðarmál að skapa umhverfi sem leggur áherslu
á skilning frekar en breytingar. Næmi fyrir
umhverfinu, daglegu lífi, menningu og háttum
verður að aðalatriðum og gerist endurtúlkað í
húsagerðinni.
Fjallið Montecantalar: staður
sem leikur sér að skynfærunum
Borgaryfirvöld í Múrsíu styrktu AlzheimUr-
stofnunina með því að úthluta henni 21.000 fer-
metra landi fyrir utan borgina. Lóðin sem varð
fyrir valinu hefur einstaka eiginleika í hlíðum
Montecantalar-fjallsins og gerir hverjum þeim
sem kemur þangað kleift að endurvekja sam-
bandið við náttúruna, við ávaxtaekrurnar allt í
kring og gróðurvaxin fjöllin í fjarlægð.
Vegna þess hve landslagið hefur sterk sér-
einkenni þótti arkitektinum mikilvægt að öðl-
ast tilfinningu fyrir fjallinu áður en hönn-
unarferlið hæfist. Farið var í langar
gönguferðir til þess að örva skynfærin: finna
fyrir ilmi, litum, hljóðum, áferð, halla og stíg-
um. Svo virtist sem staðurinn hefði sínar eigin
minningar sem ættu sér rætur í hógværum at-
höfnum hlíðanna. Ólíkar gróðurtegundir vaxa
hlið við hlið og skapa hugblæ ólíkra blæbrigða
og áferða. Sítrónutré, furutré, lavender, rósm-
arín og tímían mynda opin og björt rými sem
hleypa dulúðugri grænleitri birtu í gegnum
blöð sín.
Við þessa upplifun vakna spurningar um
hvers konar húsagerð gæti hæft þessum að-
stæðum. Hvaða sjónarmið eru talin rökrétt
þegar hugsað er til brattra hlíða fjalla og stað-
fræði þeirra? Allt of oft er siðfræði rökvísinnar
stimpluð á grundvelli hagsmunalegrar tog-
streitu og kennd við beinar línur og eitthvað
sem hægt er að slá föstu. Litið er á slíkar lausn-
ir sem „þægilegar“ og „auðveldar“ en lítið fer
fyrir tillitsseminni. Staðbundnar aðstæður eru
gerðar að engu.
Hér er þó lögun landslagins í Montecantalar
gerð að mjög sterkum þætti í leitinni að jafn-
vægi milli manngerðs landslags og náttúrunn-
ar sjálfrar. Með það að leiðarljósi var fjallið
klifið og toppur þess gerður að útsýnisstað,
stað til hugleiðinga. Niður með hlíðum þess
hlykkjuðust mismunandi stígar eftir ólíkum
stöllum sem um leið leiddu í ljós að það voru
nokkrar aðkomuleiðir að lóðinni. Maðurinn
hafði auðsjáanlega skilið eftir sig spor í jarð-
veginum sem höfðu aðlagast gjörningum nátt-
úrunnar í fjallinu. Eftir nokkur heilabrot var
komist að því að skynfærin fimm hefðu öll til-
kall til þessa staðar: sjón, heyrn, ilman, smekk-
ur og tilfinning urðu að láta kveða að sér við
hvers konar ákvarðanatöku í hönnunarferlinu.
AlzheimUr tekur á sig lögun
Eftir að hafa kynnt sér helstu einkenni Alz-
heimers-sjúkdómsins og öðlast þekkingu á
staðháttum Montecantalar varð ljóst að húsa-
gerð dagvistarstofnunarinnar myndi vilja
stofna til samræðna við þessi tvö ólíku um-
hverfi. Strax í upphafi hugsunarferilsins um
gerð hennar þótti mikilvægt að hvetja fjöl-
skyldur og sjúklinga til að ganga og upplifa
landið. Rannsóknir lækna hafa sýnt fram á að
fólk bætir minnið, eykur hæfileikann til að læra
og einbæta sér, skilja og skynja þegar það
gengur. Formgerð stofnunarinnar virðir vægi
þessarar athafnar. Léttum byggingum er rað-
að þannig niður að þær hvetja til hreyfingar og
að viðkomandi noti ólíka skynjunarhæfileika á
sama tíma, til dæmis að hlusta á tónlist og finna
ilminn af blómunum, að hlusta á rigninguna og
smella fingrunum á borði, eða að horfa á skýin
og móta leir á meðan.
Smám saman taka hlíðar fjallsins við litlu
byggingunum sem setjast gætilega á jörðina
eftir göngustígunum og reyna að hrófla sem
minnst við gróðurríkinu. Stjórnsýsla, dagvist-
ardeildir, rannsóknarstofur, heilabanki, hrörn-
unardeild, áheyrendaleikhús, matsalur og
kaffitería finna öll leiðir til þess að sameinast
formgerð fjallsins. Þær stofna til tengsla sín á
milli. Þær horfa hver til annarrar og leita hver
eftir annarri þar sem þær feta sig eftir göngu-
stígunum sem dregnir eru upp á yfirborði jarð-
arinnar. Einar og sér myndu byggingarnar
missa bæði jafnvægið og áttir. Saman mynda
þær vef tenginga, líkt og taugafrumurnar. Þær
verða að fjallinu og hluti af minningum þess.
Margir atburðanna í þessum byggingum
eiga rætur að rekja til borgarinnar og hefð-
bundinnar menningar Múrsíu. Þegar gengið er
um fjallið Montecantalar koma upp í hugann
ýmis einkenni borgarlífsins: að rekast á fólk og
gjörninga og finna fyrir samkennd. Góð veðr-
átta við Miðjarðarhafið hvetur fólk til þess að
skipuleggja félagslíf sitt utandyra, á torgum og
á veitingahúsum. Á göngu sinni verða borg-
arbúar fyrir óvæntum uppákomum, kynnast
tónlistarmönnum og leikhúsfólki, rekast inn á
fyrirlestra, kvikmyndahús, listsýningar og
handverksmiðjur. Dregin inn í umhverfi Alz-
heimUrs í hlíðum Montecantalar taka húsa-
gerðin, ávaxtatrén, ilman, litir og áferð þátt í
því að stofna til umræðuefna sem reyna að
sameina fortíðina og nútíðina í umönnun sjúk-
linganna og fjölskyldna þeirra.
Húsagerð AlzheimUr ásetur sér að vera
þátttakandi í læknismeðferð Alzheimers-
sjúklingsins: að aðstoða hann við að end-
urvekja „týndar minningar“ og draga fram
umræðuefni sem geta orðið liður í því að tengja
fortíð og nútíð. Þannig er efniviður húsagerð-
arinnar ekki allur áþreifanlegur. Hann er feng-
inn úr fjallinu sjálfu – landslagsútlínum, ilman,
blæbrigðum lita og áferðar, hugblæ – og út frá
samræðum við fagfólk og leikmenn um þekk-
ingu og reynslu. Í hugsunarferlinu um bygg-
ingarnar er gerð sama krafan til vinnuhópsins
og til Alzheimers-sjúklinganna sjálfra, þ.e. að
gera æfingar til þess að örva heilann og að
skynja umhverfið og staðbundin einkenni. Skil-
greiningin um hvað er byggingarlist og hvað
ekki er hér hulin móðu. Þjóðfélagslegar að-
stæður, menning, saga, orkugjafar, náttúran,
viðar- og steintegundir eru allt hluti af sömu
heildinni og hefur áhrif á þróun húsagerð-
arinnar.
Unnið með minningarnar
AlzheimUr-stofnunin er annað og meira en
staður þar sem lært er um einkenni Alzheim-
ers-sjúkdómsins og rannsóknir gerðar byggð-
ar á athugunum og greiningu sjúklinga. Alz-
heimUr er staður þar sem byggingarlistin mun
hvetja ólíkt fagfólk til að hittast, skiptast á
skoðunum og bera saman efasemdir, hug-
myndir og þekkingu. Gagnvirkar samræður
eru ómetanlegur viðburður á hverjum vinnu-
degi, þar sem reynslusöfnun gefur tilefni til
þess að vinna úr og endurvekja gamlar minn-
ingar.
Maðurinn er ekkert án hæfileikans til þess
að muna. Þjóðfélagið er þannig uppbyggt að án
minnisins erum við án rökvísi eða getu til rök-
færslu. Þekking, hugrekki, hófstilling, réttlæti,
trú, von og kærleikur; höfuðdyggðirnar sjö
sem hjálpa einstaklingnum að lifa í samfélagi,
að hafa sambönd og búa til tengingar milli
staðreynda og samanburðargilda myndu held-
ur ekki vera til staðar.
AlzheimUr treystir á hópvinnu. Fjölskyldur,
taugalæknar, sálfræðingar, taugasálfræðingar,
félagsráðgjafar, hjúkrunarfræðingar og arki-
tektar sameinast í voninni um að leiða til frek-
ari umleitana. Þannig verður húsagerð Alz-
heimUrs til út frá kringumstæðum og efnivið
sem býr yfir ólíkum eiginleikum. Bygging-
arlistin er ferli en ekki fyrirfram gefin formúla.
Hún er byggð út frá minningum, ólíkum að
gerð og tíma, og tekur þannig þátt í ferli með-
ferðarinnar með því að ala af sér enn frekari
möguleika á að draga fram þá reynslu sem
hvert og eitt okkar á, og sem við viljum ekki
skilja við að fullu.
ALZHEIMuR
ALZHEIMUR er nafn á dagvistarstofnun fyr-
ir Alzheimers-sjúklinga í Múrsíu á Spáni.
Hönnuður hennar er Javier Sánchez Merina
arkitekt en rannsóknirnar í AlzheimUr og öll
meðhöndlun grundvallast á hæfileikanum til
að muna.
TENGLAR
...........................................................
Myndir/teikningar: Arkitektastofa jsm.
(http://www.centroalzheimur.blogspot.com/
http://www.alzheimurcentre.blogspot.com/)
AlzheimUr-stofnunin Byggingin vefur sig að lögun Montecantalar-fjallsins.
10 LAUGARDAGUR 17. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók