Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.2007, Síða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. MARS 2007 11
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Ein ljósmynd getur sagt meira enþúsund orð og það á svo sann-
arlega við um margar ljósmyndanna
í bókinni Myndir ársins 2006 sem
gefin er út hjá Máli og menningu í
tilefni af árlegri sýningu Blaða-
ljósmyndarafélags Íslands. Bókin
geymir myndir tengdar fjölda við-
burða sem settu svip sinn á íslenskt
þjóðlíf í fyrra, auk áhugaverðra
portretta og myndraða af hér-
lendum sem erlendum vettvangi.




Önnur skáldsaga Helon Habila,Measuring Time, flytur lesand-
ann inn í umhverfi sem er gjörólíkt
því sem hann á að venjast – níger-
íska þorpið Keti
þar sem stöðugt
vofir sú ógn yfir
skólanum að hon-
um verði lokað og
þar sem hættan á
þurrki og hung-
ursneyð er sífellt
viðvarandi. Sögu-
sviðið er því flest-
um lesendum
framandi en engu
að síður einkar vel dregið fram af
Habila. Hann vefur líka á listilega
skemmtilegan hátt saman litríkar
lýsingar á þorpslífinu og frásögn
sína og nær fyrir vikið að draga upp
ljóslifandi mynd af harðneskjulegri
fegurð Afríku þar sem lífið er í senn
ódýrt og óvenjuátakamikið.




Hughrifin af bók Rosalind Bel-ben, Our Horses in Egypt, eru
gjörólík þeim sem Habila kallar
fram, því þó að sögusviðið hér sé
vissulega líka Afríka þá er sagan að
hluta til sögð frá sjónarhóli hests! Í
Our Horses in Egypt vefur Belben
saman tvær sögur – annars vegar af
störfum hestsins Philomena á stríðs-
tímum og hins vegar af ferð eiganda
hestsins, Griseldu Romney, til að
endurheimta hann. Útkoman verður
saga sem er í senn bæði fyndin og
sorgleg og nær fastatökum á lesand-
anum.




Hugmyndin um annars konar lífhefur lengi heillað rithöfunda
og listamenn og svo er einnig um
Lionel Shriver
sem í nýjustu
skáldsögu sinni,
The Post-
Birthday World,
segir frá Irina
McGovern sem
laðast að tveimur
ólíkum mönnum –
öðrum alvar-
legum, ábyrgum
og leiðinlegum og hinum róm-
antískum, sjarmerandi og sjálf-
hverfum. Dregur Shriver síðan fram
í bókinni tvær ólíkar myndir af lífi
Irinu með hvorum manninum um
sig. Bókin er heillandi lesning og
söguhetjan, þrátt fyrir galla sína, er
persóna sem ómögulegt er annað en
að láta sér annt um.




Missir, þótt með ólíkum hætti sé,setur svip sinn jafnt á sögu
Sam Taylors, The Amnesiac, sem og
Módelið eða Modellen eftir Lars
Saabye Christen-
sen. Fyrrnefnda
bókin segir frá
James Purdew.
Eftir að kærastan
yfirgefur hann í
Amsterdam miss-
ir hann minnið og
í kjölfarið rifjast
upp fyrir honum
brotakenndar
minningar úr for-
tíðinni. Síðarnefnda bókin, sem ný-
lega kom út hjá Máli og menningu,
segir hins vegar frá listamanninum
Peter Wihl sem verður skyndilega
fyrir því áfalli að missa sjónina, þó
tímabundið. Óttinn sem í kjölfarið
nær tökum á honum fleytir Peter
inn á áður ókunnar slóðir þar sem
allt er falt fyrir peninga og tilgang-
urinn helgar meðalið.
BÆKUR
Helon Habila
Lars Saabye
Christensen
Lionel Shriver
Eftir Þormóð Dagsson
thorri@mbl.is
Markaður og stjórnmál hafa verið mikið í um-
ræðunni á undanförnum árum og einkum nú í að-
draganda þingkosninga. Í nýútkominni bók sem
ber titillinn Að vera eða sýnast – Gagnrýnin hugs-
un á tímum sjónarspilsins eftir Hörð Bergmann
sem Skrudda ehf. gefur út skoðar höfundur meðal
annars atganginn á markaðnum og á vettvangi
stjórnmála. Hann rannsakar einnig fjölmiðla og
tengsl þeirra við veruleikann og notast hann með-
al annars við fræði póstmóderníska heimspekings-
ins Jean Baudrillard. Bókin er afar gagnrýnin í
umfjöllun sinni um fjölmiðla, markaðinn og stjórn-
mál og hvetur hún lesandann til umhugsunar og
meðvitundar um þessa þætti. Einnig er lesandinn
hvattur til að skoða með hvaða hætti fjölmiðlar,
stjórnmálamenn og markaðsöfl hafa áhrif á hugs-
un okkar, neyslu og veruleika. Þá fjallar bókin um
hvers kyns blekkingar sem eiga sér stað á hverj-
um degi sem þessir þrír umræddu þættir standa
einna helst fyrir. Þar er það tilbúningur sem kem-
ur í staðinn fyrir veruleika að sögn höfundar.
Bókin skiptist í tvo hluta og nefnist sá fyrri
„Tilbúningur“ sem geymir gagnrýna greiningu á
boðskap þeirra sem bjóða almenningi vörur sínar,
þjónustu og hugmyndir. Í formála bókarinnar
segir að þar beinist gagnrýnin einkum að „kredd-
um og haldlitlum fullyrðingum og bent er á sjón-
arspil og orðræðu sem beinist að því að innræta
eins konar opinberan sannleika.“ Seinni hlutinn
ber aftur á móti heitið „Veruleikinn“ og á að þjóna
sem „hagnýtur leiðarvísir við að vinda ofan af til-
búningnum, rekja upp hæpinn heilaspuna.“ Þar er
jafnframt reynt að brýna fyrir lesendum mik-
ilvægi skýrrar hugsunar og málefnalegrar um-
ræðu og auk þess fjallað um gildi gagnrýninnar
hugsunar. Þá er birt yfirlit í lok bókarinnar um
málnotkun og stílbragð þeirra sem höfundur segir
að taki þátt í að túlka veruleikann og þeirra sem
berjast um fylgi kjósenda. Talar höfundur þá um
svokallaða nýíslensku í þessu samhengi þar sem
ýmisleg ný orð og hugtök hafa orðið til og leyst
önnur af hólmi. Þannig er til dæmis talað um „fé-
lagsfælni“ í stað „feimni“ og „mannauðsstjórnun“
í stað „verkstjórnun“.
Bókin inniheldur fjörutíu og fjóra kafla sem
flestir eru knappir og skorinorðir og er því fljót-
legt að nálgast kjarna hvers og eins. Þarna er
meðal annars fjallað um baráttuna um athygli,
hegðunarvanda stjórnhyggjunnar, sviðsetningu
umhyggjunnar, rótfasta sérhagsmunagæslu, fjöl-
miðluð tilfinningasambönd og óupplýst upplýs-
ingaþjóðfélag.
Margir sáu eflaust Silfur Egils á sunnudaginn
var en þangað mætti höfundur bókarinnar, Hörð-
ur Bergmann, og fór hann ekki fögrum orðum um
fjölmiðlaumfjöllunina í landinu. Hélt hann því
fram að mikill skortur væri á gagnrýninni hugsun
hjá íslenskum fjölmiðlamönnum.
Það er ljóst að hér er á ferðinni beittur fræði-
maður með brýnan boðskap sem á ekki síst erindi
nú í aðdraganda þingkosninga. Sem fyrr segir er
bókinni ætlað að hjálpa lesendum við að átta sig á
því hvað skuli hafa fyrir satt og auðvelda þeim að
koma skoðunum sínum skilmerkilega á framfæri.
Sjaldan er gagnrýnin hugsun jafnmikilvæg og
núna í maí þegar kosið verður til þings og ný rík-
isstjórn mynduð til að fara með framkvæmdavald
þjóðarinnar. Því er vel við hæfi að grípa í þessa
bók.
» Það er ljóst að hér er á ferð-
inni beittur fræðimaður með
brýnan boðskap sem á ekki síst
erindi nú í aðdraganda þingkosn-
inga […] Því er vel við hæfi að
grípa í þessa bók.
ERINDI
Gildi gagnrýninnar hugsunar
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
L
jóminn sem umlykur kvikmynda-
stjörnur er oft ríkjandi þáttur í
umræðunni um kvikmyndir og
hefur jafnvel afgerandi áhrif á
kvikmyndareynslu hins almenna
áhorfenda. Stjörnur eru jú and-
lit kvikmyndalistarinnar út á við en hafa þó að
geyma dýpri merkingarheima og þeir eru um-
fjöllunarefni nýlegrar útgáfu Sjöundu listgrein-
arinnar, Kvikmyndastjörnur. Bókinni er rit-
stýrt af Guðna Elíssyni en þýðingu annaðist
Alda Björk Valdimarsdóttir sem einnig ritar
inngang. Hér er um að ræða greinasafn sem er
eins konar úrval þeirra fræðaskrifa innan kvik-
myndafræða sem undanfarna áratugi hafa
beint sjónum að þessum kraftauknu birting-
armyndum sem lýsa upp dimmar kvöldstundir
um allan heim.
Líkt og fjallað er um í bókinni er erfitt að
skilja virkni og mikilvægi kvikmyndastjörn-
unnar án þess að hafa yfirsýn yfir sögu kvik-
myndalistarinnar og þann félagslega og menn-
ingarlega veruleika sem mótar bakgrunn
kvikmyndagerðar. Í þessu samhengi er ekki að
undra að umfjöllunarefni greinanna miðist við
Hollywood-stjörnur þar sem það er bandaríski
kvikmyndaiðnaðurinn sem bæði fann upp
stjörnuhugtakið og hefur skapað skilvirkasta
umhverfið fyrir framleiðslu kvikmynda. Það
væri líka rangt að segja að Hollywood-stjörnur
séu sér-bandarískar, jafnvel þótt um sé að
ræða þesslenda einstaklinga. Kvikmyndin var
einn fyrsti boðberi þess sem í dag er nefnt
hnattvæðing og Hollywood-stjörnur skapa og
hljóta merkingu sína í því alþjóðlega samhengi
sem heimsdreifing kvikmyndaveranna hefur
búið til.
Að vera manneskja í nútímasamfélagi
Í innganginum skrifar Alda um stjörnu-
hugtakið eins og það hefur þróast í sögulegum
skilningi sem og út frá þeim áherslum kvik-
myndafræðinnar sem áberandi hafa verið liðna
áratugi. En því mætti einmitt halda fram að
eitt athyglisverðasta einkenni kvikmynda-
stjörnunnar í gegnum tíðina sé hvernig hún
verður til á mörkum einkalífsins og hins op-
inbera. Þetta er í raun sá þröngi stígur sem
stjarnan gengur á sínum frægðarvegi, og því
verður alltaf ákveðinn samsláttur og togstreita
í umfjöllun um persónu stjörnunnar og þá
ímynd sem birtist á hvíta tjaldinu.
Fyrsta greinin í bókinni nefnist „Himneskir
líkamar“ og er eftir breska kvikmyndafræðing-
inn Richard Dyer, en um er að ræða inngang
að samnefndri bók. Fer vel á því að opna
greinasafnið með grein Dyers þar sem sjá má
kaflann sem einskonar „yfirlýsingu“ um helstu
hugðarefni stjörnufræðanna. Í kaflanum segir
m.a.: „Stjörnur lýsa því hvað það merkir að
vera manneskja í nútímasamfélagi“, og segja
má að hér birtist einn helsti kjarni að-
ferðafræði höfundar. Hann kýs að rannsaka
stjörnuhugtakið út frá því flókna samspili sem
einkennir samband áhorfandans við kvik-
myndaverkið; hann leggur mikla áherslu á
samfélagslega virkni kvikmyndastofnunarinnar
og spyr sérstaklega hvaða hlutverki stjarnan
gegni bæði í því að festa sambandið í ákveðinn
farveg sem og því hvers konar skilaboð eða
merkingarmiðlun eigi sér stað milli ímyndar
stjörnu og aðdáenda/áhorfenda. Eitt af því sem
hann bendir á er að stjarnan gegnir m.a. því
hlutverki að sviðsetja og leysa úr ákveðnum
þversögnum í nútímalífi, en þetta útskýrir að
sumu leyti hvers vegna stjarnan talar með sér-
stökum krafti til áhorfenda.
Ein af áleitnustu spurningunum sem kvik-
myndafræðingar hafa einmitt leitast við að
svara er með hvaða hætti kvikmyndastofnunin
viðheldur og endurframleiðir sjálfa sig. Svörin
eru margs konar en fleyg eru orð franska kvik-
myndafræðingsins Christians Metz að í fjar-
veru bíólöggusveitar sem bókstaflega neyðir
áhorfendur til að fara í kvikmyndahús hlýtur
stofnunin sem slík að leitast við að skapa
ákveðna tegund af ánægju hjá áhorfendum
sem svo leiðir til þess að þeir snúa aftur í kvik-
myndahús og tryggja þannig framgang fram-
leiðslunnar. Hvernig þessi ánægja er fram-
kölluð er svo viðfangsefni út af fyrir sig en það
sem Dyer og aðrir höfundar í bókinni benda á
er að stjarnan hlýtur alltaf að teljast mikilvæg
í þessu sambandi. Jackie Stacy fjallar til að
mynda á nokkuð hnitmiðaðan hátt um hvernig
þessari „ánægjuframleiðslu“ er háttað en í
greininni „Kvenleg hrifning“ gerir hún að um-
ræðuefni þá áköfu samsömun sem stundum á
sér stað milli áhorfenda og kvikmyndastjarna.
Stacey ítrekar „mikilvægi þeirrar merkingar
sem er sköpuð utan texta myndarinnar þegar
kemur að viðbrögðum áhorfenda við Holly-
woodstjörnum“, og vísar þar til þess marg-
flókna samhengis sem áhrif hefur á hvernig
stjörnur eru upplifaðar. Kvikmyndaupplifun
áhorfandans er einmitt efni sem Dyer tekur
fyrir í öðrum kafla sem hér birtist, „At-
hugasemd um höfundarverk“, þar sem þeirri
áleitnu spurningu er varpað fram hvort stjarna
geti talist „höfundur“ mynda sinna á sambæri-
legan máta og gjarnan er fjallað um leikstjóra.
Rými opnast fyrir þennan möguleika ef litið er
til þess að ólíkar kvikmyndir sem skarta sama
leikaranum deila oft fleiri sameiginlegum ein-
kennum en höfundarverk tiltekinna leikstjóra.
Tom Cruise leystur upp
Í kafla úr þekktu verki Molly Haskell, Frá
lotningu til nauðgunar, er fjallað um kven-
ímyndir eins og þær birtast í bandarískri kvik-
myndasögu á fimmta áratugnum. Um er að
ræða skemmtilega og lipurlega skrifaða um-
fjöllun og þótt Haskell hafi í raun ritað bók
sína áður en kvikmyndafræði umbreytti fag-
legri orðræðu um efnið hefur hún reynst mik-
ilvægur grunnur fyrir fræðimenn sem beita
fyrir sig aðferðum sálgreiningarinnar í fem-
ínískri nálgun á kvikmyndir. Greinin eftir Ro-
bert C. Allen, „Hlutverk kvikmyndastjörn-
unnar í kvikmyndasögunni“, skartar
íburðarmiklum titli en er sennilega best lesin
sem sæmilegt sýnidæmi um hvernig vinna má
úr hugmyndum Dyers. Á hinn bóginn er grein
P. Davids Marshalls um stjörnuna Tom Cruise
bráðskemmtileg og að mörgu leyti frumleg þar
sem hann lagar greiningu sína að sögulegri
fyrirmynd þróunar stjörnuhugtaksins og leysir
þannig að sumu leyti Cruise upp sem nútíma-
legt fyrirbrigði.
Kvikmyndastjörnur er önnur bókin sem gef-
in er út af Sjöundu listgreininni og Háskóla-
útgáfunni um kvikmyndir og kvikmyndafræði
(þriðja bókin, um kvikmyndagreinar, er ný-
komin út og áður var rit um Friðrik Þór Frið-
riksson gefið út, Kúreki norðursins). Ritstjóri
raðarinnar er Guðni Elísson og segja má að
með útgáfu þessara bóka sé verið að halda
áfram því starfi sem hafið var árið 1999 þegar
Guðni ritstýrði greinasafninu Heimur kvik-
myndanna en þar var að finna frumsamdar
greinar á íslensku um margvísleg efni kvik-
myndatengd, og var fyrsta bók sinnar teg-
undar hér á landi. Alda Björk Valdimarsdóttir
á hrós skilið fyrir þýðingarnar þar sem málfar
greinanna er í öllum tilvikum skýrt og þegar
um nýyrði er að ræða, sem notuð eru til að
bregðast við rýrum hugtakaforða á íslensku, er
jafnan um skemmtilegar lausnir að ræða. Áður
var nefnt að inngangur Öldu væri afar gagn-
legur og má ætla að bók þessi eigi ekki aðeins
erindi við þá sem vilja kynna sér stjörnufræði
heldur líka við þá kvikmyndaáhugamenn sem
forvitnir eru um hvernig lesa megi og fjalla um
kvikmyndir á máta sem dýpkar bæði skilning
og ánægjuna sem fæst í kvikmyndahúsum.
Stjörnur hvíta tjaldsins
Uppleystur Tom Cruise er leystur upp sem nú-
tímalegt fyrirbrigði í bókinni um stjörnurnar.
Kvikmyndastjörnur nefnist bók í ritröðinni
Sjöunda listgreinin sem Guðni Elísson rit-
stýrir. Í bókinni er stjörnufyrirbærið í kvik-
myndum skoðað í nokkrum greinum. Það
kemur til dæmis í ljós að stjörnur lýsa því
hvað það merkir að vera manneskja í nútíma-
samfélagi.