Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.2007, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. SEPTEMBER 2007 15
lesbók
ÞAÐ er morð sem hrindir af stað
framvindu Móðurlausrar Brooklyn,
morð sem aðeins munar hársbreidd
að söguhetjan komi í veg fyrir í upp-
hafi bókar. Hið afdrifaríka augna-
blik sem sker úr um líf eða dauða
kemur í miðjum bílaeltingaleik þeg-
ar þrjótarnir aka hratt og örugglega
í gegnum vegtollastöð við Queens-
göngin í New York vegna þess að
þeir hafa áskriftarkort. Þannig geta
þeir farið yfir á nær tóma áskrift-
arakreinina en söguhetjan þarf að
húka ásamt þremur félögum sínum í
biðröð bíla sem allir borga gjaldið
með klinki. Við þessa töf missa góðu
gæjarnir sjónar á bíl þorparanna, en
þar innanborðs var foringi þeirra og
föðurímynd, Frank Minna, sem fyrr
um kvöldið hafði verið rænt. Nokkru
síðar finna þeir Minna í andarslitr-
unum ofaní ruslagámi. Það að hið ör-
lagaþrungna andartak sem í raun
kostar Frank lífið skuli eiga sér stað
undir jafn hversdagslegum kring-
umstæðum og þeim sem lýst er hér
að ofan, allt veltur á réttri akrein,
klinki og vegatolli, getur talist
dæmigert fyrir styrkleika bók-
arinnar. Borgarlífið í öllum sínum
sérkennilegu en líka hversdagslegu
myndum er burðarstólpi verksins og
áherslurnar á takt, flæði og tungu-
mál borgarlífsins blandast spennu-
sagnaformgerðinni á oft frumlegan
og kraftmikinn hátt.
Þegar lesandi hefur kynnst sögu-
hetjunum aðeins betur furðar hann
sig ekki á því að þeir hafi aldrei látið
verða af því að fá sér áskriftarmiða í
vegatollinn, til þess eru þeir of
óskipulagðir og of mikið á skjön við
venjubundið borgaralegt líferni.
Fremstur í flokki fer Lionel Essrog,
sögumaður og aðalpersóna bók-
arinnar, en Frank hafði gengið hon-
um og þremur munaðarlausum vin-
um hans í föðurstað. Þegar þeir uxu
úr grasi hafði Frank ráðið þá alla til
starfa við leigubílastöð sína, sem
undir yfirborðinu var reyndar einka-
spæjarastofa (og ef grafið er enn
dýpra mætti jafnvel segja að starf-
semin hafi í raun verið minniháttar
mafíuútibú). Saman rannsaka þeir
morðið á Frank en grunsemdir
vakna fljótt hjá Lionel um að fóst-
urbræðrum sínum sé kannski ekki
öllum treystandi. Hann starfar því
mestmegnis einsamall en það sem
gerir hann og tilraunir hans til að
vera leynilögga æði sérstakar er sú
staðreynd að hann þjáist af tourette-
sjúkdómi. Þetta þýðir að hann hefur
ekki fulla stjórn á sjálfum sér og á í
sífelldri baráttu við þráhyggjukennd
sjúkdómseinkenni (það sem hann á
einum stað kallar „alríki einkenn-
anna“) en þar er mest áberandi tak-
mörkuð stjórn Lionels á eigin tal-
færum og málnotkun. Með reglulegu
millibili brjótast út dónalegar og
ruglkenndar upphrópanir sem
stundum koma Lionel í verulegan
bobba. Þeir sem þekkja Lionel hafa
að sjálfsögðu vanist háttum hans en
sjúkdómurinn torveldar leit hans að
morðingjum Franks á ýmsa vegu,
stundum með gamansömum hætti,
en einnig þvælist almennt hæfi-
leikaleysi Lionels sem einkaspæjara
fyrir honum. Hér má líka segja að
raunverulegan prófstein bókarinnar
sé að finna, þ.e.a.s. verkið stendur
eða fellur með því hvernig Lethem
nýtir og samhnýtir sjúkdóminn við
frásögnina og persónusköpunina.
Óhætt er að segja að honum takist
vel til. Eitt sinn lýsir Lionel sjúk-
dómstilfinningunni þannig að um sé
að ræða þrýsting sem hann verði að
hleypa út úr höfðinu og út í umhverf-
ið með gelti og upphrópunum, hann
sé eins konar blaðskellandi munnur
sem þekur heiminn, en þannig verða
landamærin milli ytri veruleika og
sjálfs óskýr, hætta jafnvel á köflum
að vera til því sjúkdómurinn krefst
þess ávallt að umheimurinn sé innli-
maður, snertur, og fangaður inn í
vitund hins sjúka; ávallt er verið að
búa til tengingar og orsaka-
samhengi, borgin sjálf verður speg-
ilmynd sjúkdómsins („New York er
tourettísk borg“) en hér væri líka
hægt að segja að í meðförum Let-
hems birtist skáldsöguformið sjálft,
og kannski sérstaklega formgerð
leynilögreglusögunnar, sem tourett-
ískt í eðli sínu. Alríki einkennanna er
líka að einhverju leyti ríki skáld-
skaparins.
Móðurlaus Brooklyn er að mörgu
leyti erfið skáldsaga í þýðingu.
Vandamálin liggja að stórum hluta í
áþreifanleika tungumálsins í tou-
rettískum orðflaumi Lionels. Á þeim
stundum sem sjúkdómurinn brýst
fram verður textinn sambland af vit-
undarflæði, dadaljóðlist og listræn-
um og djúpsálfræðilegum hugrenn-
ingatengslum. Þessa sérkennilegu
súpu fangar þýðandinn, Eiríkur Örn
Norðdahl, með miklum ágætum og
leysir ýmis vandamál með heilmiklu
hugmyndaflugi. Skáldsaga Lethems
vakti athygli þegar hún kom út fyrir
tæpum áratug (1999, en ekki 2004
eins og getið er í íslensku þýðing-
unni) og hér gefst íslenskum les-
endum tilvalið tækifæri til að kynna
sér hvers vegna.
Blaðskellandi munnur
sem þekur heiminn
Jonathan Lethem „Borgarlífið í öllum sínum sérkennilegu en líka hversdagslegu myndum er burðarstólpi verks-
ins og áherslurnar á takt, flæði og tungumál borgarlífsins blandast spennusagnaformgerðinni á oft frumlegan og
kraftmikinn hátt,“ segir í dómnum um Móðurlausa Brooklyn.
Björn Þór Vilhjálmsson
Bækur
Þýdd skáldsaga
Eftir Jonathan Lethem.
Eiríkur Örn Norðdahl þýddi
Bjartur. Reykjavik. 2007. 374 bls.
Móðurlaus Brooklyn
Gláparinn
Taxi driver er hrein klassík. Það er ekki
einasta að Robert DeNiro sé flotttur sem
Travis Bickle leigubílstjóri, í leit að sjálfum
sér og tilgangi lífsins í stórborginni, heldur
er handrit Paul Schraders einsog bibl-
íusaga.
Það er gríðarlega sterk mannleg tilfinning í
persónunum, og myndræn úrvinnsla Mart-
ins Scorsese afbragð. Travis er einskonar
frelsari með pilluglös og skambyssu, ófær
um að eiga í nánum samskiptum við konu
sem hann elskar, en með því að fórna sjálf-
um sér fyrir vændiskonuna ungu bjargast
hann sjálfur. „Knýið á, og fyrir yður mun
upplokið verða.“
Þorsteinn J. Vilhjálmsson sjónvarpsmaður.
Morgunblaðið/Kristinn
Þorsteinn J Kynnir landsmönnum leikhús og kvikmyndir á skjánum í vetur.
Lesarinn
Það gerist sjaldan að ég lesi skáldverk oftar
en einu sinni en í sumar las ég öðru sinni
meistaraverk norska listamannsins og sam-
félagsgagnrýnandans Jens Bjørneboe, Frihe-
tens Øyeblikk, frá árinu 1966. Þetta er heim-
spekileg ferðasaga inn í innstu myrkviði
manneðlisins, innblásin af grimmdarverkum
og fáránleika seinni heimsstyrjaldarinnar en
hefur staðist tímans tönn og á fullt erindi við
samtímann. Saman tvinnast níhílískar lýs-
ingar á flökkulífi rótlausrar fyrstu persónu
sem sækist eftir frelsi í rænulausu svaðlífi og
ádeila á þá mótsagnakenndu áráttu mannkyns
að leita frelsis í þrælmennsku hugmynda-
fræðilegra öfga. Í báðum tilvikum er þetta
frelsi dýrkeypt og fæst einungis með sjálfs-
firringu, skeytingarleysi eða, ef allt annað
brestur, líkamlegum dauða. Þetta er miskunn-
arlaus frásögn sem vekur til umhugsunar um
stefnu mannkynssögunnar og ekki síst þau
gildi sem stýra lífi okkar sem einstaklinga.
Geir Sigurðsson heimspekingur
Geir Hefur nú lesið öðru sinni meistaraverk norska listamannsins og samfélagsgagnrýnand-
ans Jens Bjørneboe, Frihetens Øyeblikk, frá árinu 1966.