Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 20. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
F
yrir tveimur vikum birti
Hannes Hólmsteinn Giss-
urarson greinina „Er heim-
urinn enn að farast?“ í Les-
bók Morgunblaðsins.1 Henni
er ætlað að svara því sem
Hannes skilgreinir sem harkalegar árásir í
sinn garð, en í pistli sem ég skrifaði um um-
hverfismál í vikunni á undan vísa ég einu
sinni til Hannesar og segi hann „málpípu
ráðandi afla“. Það er allt og sumt. Grein
Hannesar er þó forvitnileg staðfesting á
þeirri nánast trúarlegu afstöðu sem sumir
harðlínumenn á hægri væng stjórnmálanna
hafa til umhverfismála.
Grein Hannesar Hólmsteins hverfist um
þrjár forvitnilegar fullyrðingar sem rétt er
að skoða nánar: 1) Þeir sem vara við hætt-
unni á loftslagsbreytingum beita fyrir sig
hrakspárorðræðu, en samkvæmt Hannesi
gengur hún út á að koma í veg fyrir eðlilega
umræðu um málefnið: „Þegar skip sekkur,
hljóta menn að hraða sér út í björgunarbát-
ana. Við lífsháska er enginn tími til að
spyrja spurninga og því síður að velja og
hafna“. 2) Umræðan um gróðurhúsaáhrifin
stjórnast af pólitískum rétttrúnaði og á ræt-
ur að rekja til andstöðunnar við vestrænan
kapítalisma. 3) Umhverfisverndarstefnan
mun leiða til kreppu, en markmið hennar er
að koma á miðstýrðum áætlunarbúskap í
sovéskum stíl í stað viðskiptafrelsis þess er
nú ríkir á Vesturlöndum.
Skoðum þessar fullyrðingar nánar.
Hefur málið ekki verið rætt?
Af orðum Hannesar mætti ætla að engra
gagnrýnna spurninga hafi verið spurt og
ekki gefist tóm til að ræða líkurnar á lofts-
lagsbreytingum skynsamlega. Þó hefur um-
ræða um loftslagsbreytingarnar verið mikil
og áberandi síðustu tvo áratugina. Hugtakið
birtist t.a.m. í ályktun frá Sameinuðu þjóð-
unum frá því í desember 1988 þar sem varað
er við hættunni á „hnattrænni hlýnun“ (glo-
bal warming) og „loftslagsbreytingum“ (cli-
mate change), en kenningin hafði þá þegar
verið rædd mikið í vísindasamfélaginu þótt
hún næði líklega ekki eyrum upplýsts al-
mennings fyrr en um 1990. Í bókinni Un-
speak sýnir Steven Poole fram á hvernig ol-
íuríki eins og Sádi-Arabía og Bandaríkin,
sem hafa mikilla hagsmuna að gæta, börðust
um langt skeið gegn því að orðalagið „hnatt-
ræn hlýnun“ væri notað í samningum og
sáttmálum. Poole segir hægt að tímasetja
nákvæmlega hvenær endurskoðunin á sér
stað í alþjóðasamþykktum. Í ályktun frá
Sameinuðu þjóðunum frá 1989 birtist sams
konar ályktun og sú sem vísað var í hér að
ofan en þá var búið að fella orðalagið niður.
Samkvæmt Poole var það horfið með öllu út
úr samþykktum svo snemma sem árið 1992.2
Er hér á ferðinni umræða sem beinist að því
að draga fram vísindaleg sannindi eða snýst
hún um pólitískt hagsmunapot og þöggun?
Meira að segja sjálft hugtakið „loftslags-
breytingar“ er því gildishlaðið og afleiðing
endalausra málamiðlana. Í Unspeak greinir
Poole frá því hvernig ráðgjafar innan banda-
ríska Repúblíkanaflokksins lögðu í minn-
isblöðum til flokksmanna áherslu á að stýra
umræðunni með breyttri orðanotkun. Í einu
slíku minnisblaði („Winning the Global
Warming Debate“) sem lekið var til fjölmiðla
2003, segir Frank Luntz mikilvægt að
flokksmenn taki sér fremur í munn hugtakið
loftslagsbreytingar en orðin hnattræn hlýn-
un, því að síðara orðalagið búi yfir ógnvekj-
andi merkingaraukum en það fyrra gefi til
kynna vanda sem auðveldlega megi sigrast á
eða bara hunsa. Loftslagsbreytingar hljóma
svona eins og maður sé að fara frá „Pitt-
sburgh til Fort Lauderdale“ segir Luntz í
minnisblaði sínu. Minnisblaðið er gott dæmi
um það hvernig harðlínumenn til hægri í
stjórnmálunum og málpípur þeirra hafa
reynt að stýra umræðunni með orðheng-
ilshátt að vopni og í tuttugu ár hafa menn
lítið gert annað en að tala.
Vandi loftslagsumræðunnar liggur ekki
síst í því að hreinræktaðar vísindaspurn-
ingar hafa nú um langt skeið blandast inn í
pólitíska umræðuhefð með öllum hennar
þrætubókarstíl og hártogunum, þar sem
þrýstihópar sem stundum eru kostaðir af
hagsmunaaðilum í olíubransanum sjá fjöl-
miðlum fyrir villandi upplýsingum. Vísindi
og stjórnmál eru því miður illsamræm-
anlegar orðræðuhefðir. Annarri er ætlað að
lúta sannleikanum á meðan hin snýst því
miður alltof oft um þá hentistefnu sem gert
hefur valdið að sínum guði.
Hvar liggur pólitíski rétttrúnaðurinn?
Hannes Hólmsteinn Gissurarson telur að
pólitískur rétttrúnaður hljóti að stýra þeim
sem telja að bregðast eigi af ábyrgð við
varnaðarorðum vísindasamfélagsins. Hann
virðist ekki telja mögulegt að skynsemi,
frekar en hugmyndafræðileg andstaða við
frjálsan markað, ráði þeirri niðurstöðu
flestra hugsandi manna að taka beri mark á
vísindalegum niðurstöðum. Hann vitnar í orð
Vaclav Klaus, forseta Tékklands, sem heldur
því fram að loftslagið sé ekki að veði, heldur
frelsið: „Þar eð ég bjó við kommúnisma
mestalla ævina, verð ég að benda á, að nú er
frelsi, lýðræði, markaðsviðskiptum og hag-
sæld okkar hætta búin af umhverfisvernd-
aröfgum frekar en kommúnisma. Þessi nýja
hugmyndafræði ætlar sér að setja í stað
frjálsrar og sjálfsprottinnar þróunar mann-
kyns eins konar miðstýrðan áætlunarbú-
skap“.3 Umhverfisverndarorðræðan er rétt-
trúnaður sem settur er til höfuðs
kapítalismanum.
Sérkennilegt verður að teljast að leggja
umhverfisverndarbaráttuna sem byggir
rækilega á vísindalegum rannsóknum að
jöfnu við „rétttrúnað“ og þau rök að hér sé á
ferðinni hugmyndafræði sem hvetji til mið-
stýrðs áætlunarbúskapar eru nánast óskilj-
anleg. Síðasta sunnudag birti Morgunblaðið
fyrsta greinaflokkinn af mörgum um um-
hverfismál undir forsíðufyrirsögninni „Fljót-
um sofandi að feigðarósi“, en inni í blaðinu
er m.a. að finna greinina „Tími efans er lið-
inn“.“4 Ætti að taka mark á Hannesi og Vac-
lav Klaus mætti ætla að markmið ritstjórnar
Morgunblaðsins væri að hvetja til miðstýrðs
áætlunarbúskapar með brölti sínu. Það búa
því óneitanlega nokkuð gamaldags hug-
myndir að baki þeirri kenningu félaganna að
umhverfisverndarsjónarmiðin séu einvörð-
ungu bundin við vinstri öfl stjórnmálanna.
Ég hef ítrekað skrifað um þessa staðreynd,
nú síðast í pistli mínum í Lesbók Morg-
unblaðsins fyrir þremur vikum, „Pólitískur
rangtrúnaður og Björn Lomborg“, þar sem
ég nefni sem dæmi um ábyrga leiðtoga á
hægri væng stjórnmálanna, þau Angelu
Merkel, kanslara Þýskalands, Fredrik Rein-
feldt, forsætisráðherra Svíþjóðar, og David
Cameron, leiðtoga íhaldsmanna í Bretlandi.
Hannes Hólmsteinn þykist aðeins lúta
sannleikanum ólíkt rétttrúnaðarsinnunum
sem annaðhvort eru helteknir af hættunni
sem fylgir hnattrænni hlýnun eða þrá það
eitt að greiða kapítalismanum náðarhöggið.
En þolir slík yfirlýsing greiningu? Hópur
harðlínumanna á hægri væng íslenskra
stjórnmála hefur á undanförnum árum horft
vestur um haf til Washington og tekið mið af
afstöðu Bush-stjórnarinnar til loftslags-
umræðunnar. Davíð Oddsson var lengi mik-
ilvægasti liðsmaður George Bush í þeirri
umræðu, en eins og ég hef áður minnst á
varpar hagfræðingurinn og frjálshyggjumað-
urinn Roger Bate fram þeirri spurningu
hvort Ísland geti mögulega brúað bilið milli
Bandaríkjanna og Evrópu í umræðunni um
gróðurhúsaáhrifin.“5 Bate bætir við: „Davíð
Oddsson hefur gert lítið úr líkunum á hættu-
legum loftslagsbreytingum og er kannski
eini leiðtoginn í Evrópu sem hefur gert það.
Hann studdi Bush bak við tjöldin á nokkrum
fundum í Evrópu þar sem spurningar um
veðurfar voru teknar fyrir.“6 Þótt kald-
astríðinu sé lokið telur Bate Íslendinga enn
geta miðlað málum milli Evrópu og Banda-
ríkjanna, en þar sé ágreiningurinn um lofts-
lagsbreytingarnar alvarlegastur.
Helstu rök mælskufræðilegrar efahyggju í
ætt við þá sem Hannes Hólmsteinn og félagi
hans Roger Bate stunda, felast í því að grafa
undan vísindalegri óhlutdrægni með því að
tengja niðurstöður loftslagsrannsókna hags-
munapoti í vísindasamfélaginu, pólitískum
ásetningi og trúarhita. Það er því sér-
staklega forvitnilegt að flestir fulltrúar þess-
arar efahyggju skuli koma af sama armi ís-
lenskra og bandarískra stjórnmála og móta
skoðanir sínar á þeim línum sem lagðar hafa
verið í Repúblíkanaflokknum. Í skoð-
anakönnun sem gerð var á vegum National
Journal á fulltrúaþinginu í Washington og
birt var í febrúar á þessu ári kom í ljós að
84% repúblíkana trúa ekki að færð hafi verið
óyggjandi rök fyrir því að hlýnun jarðar
megi rekja til athafna mannsins, en 13% eru
sannfærð um að svo sé og 3% telja manninn
aðeins hluta vandans. Meðal demókrata er
skiptingin með allt öðrum hætti. Þar trúa
aðeins 2% að ekki hafi verið færð fyrir því
óyggjandi rök að hlýnun jarðar megi rekja
til athafna mannsins, en 95% eru sannfærðir
um að svo sé. Til viðbótar þessum 95% segja
svo 2% demókrata að þetta sé ráðandi skoð-
un í vísindasamfélaginu.7
Af þessu má vera ljóst að sterk fylgni er
milli stjórnmálaskoðana og afstöðunnar til
vísindalegra kenninga um loftslagshlýnun.
Þó er varasamt að greina afstöðumuninn til
loftslagsrannsókna í hægri og vinstri eins og
repúblíkanar og íslenskir harðlínumenn í
Sjálfstæðisflokknum hafa löngum viljað gera.
Demókratar liggja langt til hægri á stjórn-
málaarminum þótt þeir séu vinstra megin
við repúblíkana og hægri flokkar í Evrópu
eru margir leiðandi í pólitískri umræðu um
takmörkun á losun gróðurhúsalofttegunda.
Einstaklingar til hægri og vinstri kjósa með
öðrum orðum að taka mark á varnaðar-
orðum vísindasamfélagsins og telja brýnt að
brugðist sé við nýrri skýrslu vísindanefndar
Sameinuðu þjóðanna þar sem því er haldið
fram að meira en 90% líkur séu á því að
hlýnun andrúmslofts sé af manna völdum.8
Ræður tilviljunin ein því að pólitískir
skoðanabræður Hannesar Hólmsteins í
Repúblíkanaflokknum fylgja sömu jað-
arkenningum þegar kemur að loftslags-
málum? Er það kaldhæðni örlaganna að full-
komlega hlutlausar skoðanir Hannesar á
þessum vísindum skuli fylgja þeim flokks-
bundnu loftslagslínum sem Bush-stjórnin
hefur barist fyrir? Er Hannesi stætt á því að
saka aðra um pólitískan rétttrúnað?
Að tala eða gera
Sumarið 2005 neyddist Philip A. Cooney,
starfsmannastjóri í „umhverfisgæðaráði“
(„Council on Environmental Quality“) Hvíta
hússins, til að segja af sér þegar hann var
staðinn að því að falsa opinberar skýrslur
um loftslagsvísindi með því að milda orðalag
þeirra og með því að skjóta inn vafa þar sem
hann var ekki að finna. Cooney hafði unnið
sem hagsmunatengslafulltrúi fyrir banda-
ríska olíuiðnaðinn (hjá American Petroleum
Institute) áður en hann tók til starfa í Hvíta
húsinu og nú var hann á svipstundu ráðinn
til ExxonMobil.“9 Sú staðreynd að ein-
staklingur úr olíuiðnaðinum skuli hafa verið
ráðinn sem starfsmannastjóri umhverfismála
í Hvíta húsinu segir margt um þau flóknu og
rótgrónu tengsl sem liggja milli Bush
Bandaríkjaforseta og olíuiðnaðarins.
Stefna Bush-stjórnarinnar í umhverf-
ismálum hefur öðru fremur hverfst um að
standa vörð um olíuiðnaðinn og vernda
þannig stundarhagsmuni fremur en að
bregðast við því sem hún myndi kalla óljósar
framtíðarógnir. Með það í huga hafa pólitísk-
ir og hagsmunatengdir þrýstihópar fyrst og
fremst beitt tvenns konar rökum. Mælsku-
fræðilegri efahyggju, þar sem reynt er að
grafa undan niðurstöðum loftslagsrannsókna
sem vondum vísindum, og velsældarorðræð-
unni þar sem horft er björtum augum til
framtíðar, um leið og varað er við efnahags-
afleiðingum þess að bregðast við gróðurhús-
ahlýnuninni með beinum aðgerðum. Um leið
er ekkert gert úr aðlögunarhæfni kapítal-
ismans sem hefur þó hingað til lagað sig að
breyttum aðstæðum í alþjóðasamfélaginu.
Hvað er það t.d. annað en umhverfiskapítal-
ismi sem stýrir jarðvarmaorkuútrás Íslend-
inga þessa dagana?
Því hefur stundum verið haldið fram í ill-
girni að vinstri menn tali en hægri menn
framkvæmi. Nú hafa þeir sem lengst standa
til hægri í stjórnmálunum talað um umhverf-
ismál í tuttugu ár og á meðan hefur ekkert
gerst. Og af þeim sökum vilja þeir halda
áfram að tala. Líklega óttast þeir að um-
hverfispólitíkin feli alltaf í sér einhvers kon-
ar ríkisafskipti, en þarf það að vera svo
slæmt ef hinn kosturinn er hugsanlega sá að
verstu loftslagsspár verði að veruleika? Hinu
síðarnefnda myndi fylgja efnahagshrun á
heimsvísu og hræðilegar þrengingar fyrir
jarðarbúa. Á meðan menn gera ekkert annað
en að tala minnka líkurnar á því að hægt
verði að beita markaðnum gegn þeirri lofts-
lagsvá sem hugsanlega er fyrir dyrum.
Vissulega myndu slíkar aðgerðir líklega
kalla á afskipti ríkisvaldsins og breyttar
markaðsforsendur myndu valda því að þeir
sem ekki löguðu sig að nýjum aðstæðum
yrðu undir. En takmarkar það frelsið sem
Hannesi er svo hugleikið? Allt eins mætti
spyrja sig hvort brunareglugerðir í húsum
takmarki frelsi leigusala, byggingarverktaka
eða arkitekta? Og eru heilbrigðisreglur sem
lúta að blýmagni í barnaleikföngum settar til
höfuðs frelsis í viðskiptum?
Allir í bátana
Ég hef verið spurður af því hvort mér muni
ekki líða eins og kjána ef það fer að kólna
aftur. Mér finnst þetta einkennileg spurning
því að auðvitað kysi ég fremur að þeir vís-
indamenn sem halda því fram að jörðin sé
orðin hættulega heit reyndust hafa á röngu
að standa. En þetta snýst líka um að sýna
ábyrgð, að bregðast skynsamlega við þeim
vel rökstuddu vísbendingum að lífinu á jörð-
inni stafi hætta af framferði mannsins.
Ábyrgir foreldrar láta börnin sín ekki valsa
laus í aftursætum bifreiða þó að hverfandi
líkur séu á því að slys beri að höndum. Ég
þekki líka marga einstaklinga í fullu fjöri
sem eru líf- og sjúkdómatryggðir vegna þess
að það er á þeirra ábyrgð að tryggja afkomu
fjölskyldunnar ef eitthvað bjátar á. Ég efast
um að þeir telji sig snuðaða fái þeir ekki
krabbamein. Sá sem kaupir sér líftryggingu
vill venjulega ekki að hún sé greidd út.
Stærsta áhættan sem menn geta tekið lýt-
ur að lífi mannkynsins á jörðinni. Þrátt fyrir
það hafa ýmsir af þeim sem Hannes fylgir
að málum sett fram þá kröfu að við gerum
ekkert. Hannes segir sjálfur: „Ég ætla ekki í
björgunarbátinn, fyrr en ég er viss um, að
skipið er að sökkva.“
Líkingin slær Hannes blindu.
Hvert flýr sá sem kemst hvergi?
Í grein Guðna Elíssonar „Nú er úti veður
vont: Gróðurhúsaáhrif og íslensk umræðu-
hefð“, sem finna má í nýjasta hefti Ritsins
1:2007, Tímarits Hugvísindastofnunar Há-
skóla Íslands, er að finna mun ítarlegri
greiningu á ýmsum af þeim athugasemdum
sem hér hafa komið fram.
 1 Hannes Hólmsteinn Gissurarson: „Er heimurinn enn
að farast?“. Lesbók Morgunblaðsins, 6. október 2007, bls.
16.
2 Sjá Steven Poole: Unspeak. New York: Grove Press,
2006, bls. 42-49.
3 Hannes Hólmsteinn Gissurarson: „Er heimurinn enn að
farast?“. Lesbók Morgunblaðsins, 6. október 2007, bls. 16.
4 Bergþóra Njála Guðmundsdóttir og Orri Páll Orm-
arsson: „Fljótum sofandi að feigðarósi“ og „Tími efans er
liðinni“, Morgunblaðið 14. október 2007, bls. 1 og 10. Sjá
einnig 14, 16, 18, 20 og 22-23.
5 Sjá: „Umhverfið og áróðurstækin: Stendur Sjálfstæðis-
flokknum ógn af umhverfisvernd?“ Lesbók Morgunblaðs-
ins, 15. júlí 2006, bls. 8-9; og „Með lögum skal landi
sökkva: Hvers vegna er Sjálfstæðisflokkurinn stór-
iðjuflokkur?“ Lesbók Morgunblaðsins, 14. okt. 2006, bls. 8-
10.
6 Roger Bate: „Can Iceland Be a Bridge over the Atl-
antic?“, American Enterprise Institute, 15. desember,
2005. Sjá: http://www.aei.org/publications/pu-
bID.23584,filter.all/pub_detail.asp [sótt 5. júlí 2006].
7 National Journal 3. febrúar 2007. Tekið saman af Rich-
ard E. Cohen og Peter Bell. Sjá: http://nation-
aljournal.com/ [sótt 10. júní 2007].
8 Sjá t.d. frétt Richards Black, umhverfisfréttamanns
BBC, „Humans blamed for climate change“, 2. febrúar
2007. http://www.bbc.co.uk/ [sótt 20. júní 2007].
9 Sjá t.d. „Bush aide ’edited climate papers’“, 9. júní 2005
á vef BBC, http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/-
4075986.stm [sótt 17.10. 2007]; og Andrew C. Revkin:
„Bush Aide Softened Greenhouse Gas Links to Global
Warming“, 8. júní 2005,
http://www.nytimes.com/2005/06/08/-
politics/08climate.html?ei=5090&en=22149dc70c0731-
d8&ex=1275883200&partner=rssuserland&emc=rss [sótt
17.10. 2007].
Hannes gegn heiminum
Reuters
Rétttrúnaður Hópur íslenskra hægrimanna
tekur mið af afstöðu Bush-stjórnarinnar til
loftslagsumræðunnar.
„Ræður tilviljunin ein því að pólitískir skoð-
anabræður Hannesar Hólmsteins í Repúblík-
anaflokknum fylgja sömu jaðarkenningum
þegar kemur að loftslagsmálum? Er það
kaldhæðni örlaganna að fullkomlega hlut-
lausar skoðanir Hannesar á þessum vísindum
skuli fylgja þeim flokksbundnu loftslagslín-
um sem Bush-stjórnin hefur barist fyrir? Er
Hannesi stætt á því að saka aðra um pólitísk-
an rétttrúnað?“ Greinarhöfundur svarar
skrifum Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar
um loftslagsmál í Lesbók 6. október sl.