Morgunblaðið - 22.01.2007, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 22. JANÚAR 2007 23
UNDANFARNAR vikur hefur
verið fjallað nokkuð í fjölmiðlum um
þjóðlendukröfur fjármálaráðherra á
austanverðu Norðurlandi. Þar eiga
eftir að koma fram andmæli eða
kröfur annarra, svo sem jarðeigenda
og sveitarfélaga, síðan úrskurður
óbyggðanefndar og
eftir atvikum nið-
urstöður dómstóla. Sá
þáttur þjóðlendumála
sem snýr að kröfum
aðila er hins vegar
ekki til umfjöllunar
hér, heldur nið-
urstöður þessara mála
hingað til, þ.e.a.s.
hvaða landsvæði eru
þjóðlendur og hver
eignarlönd. Í því sam-
bandi verður einnig
vikið að landamerkja-
bréfum, enda umræð-
an gjarnan beinst að þeim.
Niðurstöður
á sunnanverðu landinu
Nú liggur fyrir fjöldi dóma og úr-
skurða þar sem tekin er afstaða til
eignarréttar á öllu sunnanverðu
landinu, frá Hvalfirði austur í Lón
og inn á miðju landsins. Nokkur
fjöldi dómsmála er óútkljáður en í
þeirri umfjöllun sem hér fer á eftir
er miðað við annars vegar dóma
Hæstaréttar og hins vegar úrskurði
óbyggðanefndar, ekki áfrýjaða
dóma héraðsdóms.
Ágæt yfirsýn yfir eignarlönd og
þjóðlendur fæst af því korti sem hér
fylgir með. Þjóðlendur, þ.e. land-
svæði utan eignarlanda, eru innan
rauðu línunnar og eignarlönd eru
hvít svæði, utan eða sunnan sömu
línu. Eignarland er háð venjulegum
einkaeignarrétti einstaklinga eða
lögpersóna. Þjóðlendur eiga rætur
að rekja til þess að árið 1998 voru
sett lög sem fela í sér að þau land-
svæði sem voru eigendalaus fyrir
gildistöku laganna eru þjóðlendur
eftir gildistökuna og eign ríkisins
sem slíkar. Tilefni lagasetning-
arinnar var fyrst og fremst það að
dómar Hæstaréttar þóttu sýna að
slík landsvæði væru fyrir hendi.
Eignarland og landamerkja-
bréf jarða
Að því er tekur nánar til eign-
arlandshlutans þá hefur land innan
merkjalýsinga í þinglýstum landa-
merkjabréfum jarða að meginreglu
verið talið eignarland. Tvær eyði-
jarðir hafa þó verið dæmdar þjóð-
lendur, þ.e. Fjall og Breiðármörk í
Öræfum. Á Fjalli mun engin byggð
hafa verið eftir lok 17. aldar, a.m.k.,
en fjallað er um land þar í landa-
merkjabréfi jarðarinnar Hofs í sömu
sveit. Breiðármörk mun hafa verið í
eyði frá 17. öld en um hluta merkja
hennar var gert sérstakt landa-
merkjabréf.
Einnig hefur niðurstaða um þjóð-
lendu í fjórum tilvikum falið í sér að
innan afmörkunar í þinglýstu landa-
merkjabréfi jarðar sé að hluta þjóð-
lenda og að hluta eignarland. Þetta
eru Þingvellir, Mörtunga á Síðu,
Stafafell í Lóni og Fell í Suðursveit.
Ástæður þessara sex frávika frá
fyrstnefndri meginreglu eru til-
greindar í viðkomandi dómi eða úr-
skurði en þar má nefna eldri heim-
ildir og nýtingu. Aðrar jarðir á
sunnanverðu landinu falla undir
meginregluna, þ.e.a.s. land innan
merkjalýsinga í þinglýstum landa-
merkjabréfum þeirra hefur verið
talið eignarland. Annað mál er að
þess eru dæmi að skýring dómstóla
eða óbyggðanefndar á
viðkomandi landa-
merkjabréfi fari ekki
að öllu leyti saman við
skýringu viðkomandi
jarðeiganda. Landa-
merkjabréf eru með
ýmsu móti og misvel
úr garði gerð, t.d. að
því er varðar skýrleika
lýsinga og áritanir fyr-
irsvarsmanna aðliggj-
andi landsvæða.
Þjóðlendur
Sé þjóðlenduhluti
kortsins skoðaður nánar má greina
hann niður í þrjá meginþætti. Þar
skulu fyrst talin stór, samfelld land-
svæði á miðhálendi Íslands sem úr-
skurðuð hafa verið eða dæmd þjóð-
lendur og að auki afréttir
sveitarfélaga. Í því síðarnefnda felst
í meginatriðum að jarðir á tilteknu
landsvæði eiga rétt til að nýta þjóð-
lenduna til sumarbeitar fyrir búfé.
Þessi svæði, merkt með ljósgrænu,
eru eftirtalin frá vestri til austurs:
Afréttur Álftaneshrepps hins forna,
Afréttur Seltjarnarneshrepps hins
forna, Selvogsafréttur, Ölfus-
afréttur, Grafningsafréttur,
Grímsnesafréttur (þ.m.t. svokallað
Skjaldbreiðarsvæði), Laugardalsaf-
réttur, Biskupstungnaafréttur (bæði
Framafréttur og Afréttur norðan
vatna), Hrunamannaafréttur, Af-
réttur Flóa- og Skeiðamanna, Gnúp-
verjaafréttur, Holtamannaafréttur,
Landmannaafréttur, Rangárvallaaf-
réttur, Fljótshlíðarafréttur, Emstr-
ur (afréttur Hvolhreppinga), Álfta-
versafréttur, Skaftártunguafréttur
og Síðumannaafréttur.
Í öðru lagi eru landsvæði sem
liggja sunnar og nær byggð, merkt á
kortið með dökkgrænu. Þessar þjóð-
lendur eru afréttir tiltekinnar jarðar
eða jarða en ekki heilla sveita, svo
sem þau landsvæði sem fyrst
greindi. Hér er um að ræða eft-
irtalið: landsvæði á Hellisheiði,
sunnan Ölfusafréttar; norðanvert
Þingvallakirkjuland; Hrunaheiðar,
suður af Hrunamannaafrétti; Af-
réttir við norðanverðan Eyjafjalla-
jökul og vestanverðan Mýrdalsjökul,
þ.e. Almenningar, Þórsmörk, Teig-
stungur, Múlatungur, Goðaland,
Merkurtungur, Stakkholt og Steins-
holt; Hólatungur og Borgartungur,
suður af Eyjafjallajökli; Skógafjall,
Hvítmaga og Stórhöfði, suður af
Mýrdalsjökli; landsvæði sunnan og
norðan við Breiðamerkurjökul, þ.e.
eyðijarðirnar Fjall og Breiðármörk í
Öræfum, vestanvert Jökulsárlón og
landsvæði vestan lónsins og Veð-
urárdalssvæði norðvestan Hvítings-
dals; Hafrafell, norðan Skálafells-
jökuls; og loks tvö landsvæði við
norðaustanverðan Vatnajökul, þ.e.
Hoffellslambatungur í Nesjum og
nyrðri hluti Stafafellslands í Lóni.
Í þriðja og síðasta lagi skulu tald-
ar þær þjóðlendur sem ekki eru
jafnframt afréttur, merktar með
gulu á kortinu. Svo sem þar sést eru
þetta í megindráttum tilteknir jökl-
ar (ljósgulir) og nokkur landsvæði
næst þeim (í dekkri lit). Hér má
nefna sunnanverðan Vatnajökul,
Mýrdalsjökul og Eyjafjallajökul. Til
viðbótar eru í þessum flokki nokkur
landsvæði utan jökuls, nánar tiltekið
skógræktarsvæði vestan við afrétt
Álftaneshrepps hins forna, land-
svæði norðan Þingvallakirkjulands
og Grímsnesafréttar, land-
græðslusvæði í Þjórsárdal (áður
hluti Flóa- og Skeiðamanna-
afréttar), svokallað Búrfells- og
Skeljafellssvæði (sunnan Gnúp-
verjaafréttar og áður hluti hans),
landsvæði norðvestan við Mýrdals-
jökul, landsvæði norðan við Skaft-
ártunguafrétt, landsvæði austan
Skálafellsjökuls og loks norðaust-
urhlíðar Stigafjalla í Lóni.
Landamerkjabréf
og þjóðlendur
Þess skal getið að til eru þinglýst
landamerkjabréf fyrir margar af
þeim þjóðlendum sem að framan
greinir. Slík bréf hafa ekki einungis
verið gerð fyrir jarðir. Þannig geta
verið til þinglýst landamerkjabréf
fyrir afréttarsvæði sem um aldir
hafa verið í samnotum jarða á til-
teknu landsvæði, t.d. Land-
mannaafrétt, Hrunamannaafrétt og
Gnúpverjaafrétt. Þau eru líka stund-
um til fyrir afrétti tiltekinna jarða
eða kirkna, t.d. Þórsmörk. Einnig
getur verið að landamerkjabréf
jarðar fjalli um fleira en jörðina, t.d.
landamerkjabréf Hruna þar sem
getið er um Hrunaheiðar. Sama máli
gegnir um landamerkjabréf jarð-
arinnar Hoffells og Hoffells-
Lambatungur. Hæstiréttur hefur í
mörgum dómum lagt til grundvallar
að þinglýst landamerkjabréf þurfi
ekki endilega að afmarka eign-
arland, af þeirri ástæðu að menn
hafi líka afmarkað landsvæði sem
voru háð öðrum, takmörkuðum rétt-
indum, sem einhverja þýðingu gátu
haft fyrir afkomu þeirra. Þá hafi
menn ekki getað aukið einhliða við
land sitt eða annan rétt með því að
gera landamerkjabréf.
Loks skal þess getið að landsvæði
sem ekkert landamerkjabréf er til
fyrir hafa ýmist verið talin þjóðlenda
eða eignarland, t.d. jörðin Hlíð í
Hrunamannahreppi að því er hið
síðarnefnda varðar, enda fleira en
landamerkjabréf sem skipt getur
máli í þessu sambandi
Hvar eru þjóðlendur?
Eftir Sif Guðjónsdóttur » Þjóðlendur eigarætur að rekja til
þess að árið 1998 voru
sett lög sem fela í sér
að þau landsvæði sem
voru eigendalaus fyrir
gildistöku laganna eru
þjóðlendur eftir gild-
istökuna og eign rík-
isins sem slíkar.
Sif Guðjónsdóttir
Höfundur er framkvæmdastjóri
óbyggðanefndar.
stund síðar var lögreglumaður
kominn á slysstaðinn á snjósleða.
Sjúkraflutningamenn frá slökkvi-
liðinu komu þangað fáeinum and-
artökum síðar ásamt lækni, sem
var á skíðum í Hlíðarfjalli og þeir
gripu með sér, eins og slökkvi-
liðsstjóri, Þorbjörn Haraldsson,
orðaði það við Morgunblaðið, en
hann var meðal þeirra sem komu
fyrstir á staðinn.
Svo heppilega vildi til að TF-
LÍF, þyrla Landhelgisgæslunnar,
var á Sauðárkróki og strax kl.
12.49 tilkynnti Neyðarlínan að
þyrlan yrði send til hjálpar.
Þyrlan sveimaði yfir slys-
staðnum en ekki var talið ráðlegt
að lenda þar; bæði þyrlaði hún
upp miklum snjó og einnig var
óttast að annað snjóflóð félli ef
hún reyndi að lenda. Björg-
unarmenn hugleiddu að hífa hinn
slasaða upp í þyrluna en horfið
var frá því. Þyrlan lenti nokkru
neðar í fjallinu og maðurinn var
fluttur þangað í snjótroðara. Kl.
13.20 hóf þyrlan sig aftur á loft
með manninn og flutti hann á
Fjórðungssjúkrahúsið.
„Félagar mannsins stóðu sig
gríðarlega vel,“ sagði Þorbjörn
Haraldsson, slökkviliðsstjóri, eftir
að björgunaraðgerðum lauk.
Hann sagði þá hafa brugðist hár-
rétt við.
á réttan stað
gefur tækið
upp á hve
miklu dýpi sá
er, sem leitað
er að. Mað-
urinn sem
lenti í snjó-
flóðinu í gær
var á tveggja
metra dýpi og
félagar hans
gátu því strax hafist handa við að
moka niður að honum með skóflu.
Færi á svæðinu var slæmt í
gær. Svellbunki var í brekkunni,
líklega síðan í hlákunni sem kom
um jólin, en lausamjöll frá því
síðustu daga lá þar ofan á. Þegar
hlánaði þyngdist sá snjór og snjó-
fleki ofan á gamla hjarninu fór af
stað.
„Við vorum heppnir að því leyti
að snjórinn var mjög laus í sér í
fyrstu, þess vegna gekk okkur
mjög vel að moka manninn upp.
Kortéri seinna, þegar við reynd-
um að ná sleðanum hans upp úr
snjónum, var hann svo pikkfastur
að það var eins og steypu hefði
verið hellt yfir hann. Ef við hefð-
um ekki verið með ýla hefði verið
vonlaust að ná manninum upp.“
Það var klukkan 12.38 sem lög-
reglu barst tilkynning frá Neyð-
arlínunni og rúmri hálfri klukku-
á fleygi-
nninn,“
að miða
mur
með
r voru
veggja
na ekki
ita
ga
efði tek-
nsins.
veimur
að flóðið
ð fimm
ann
sá sem
ýlu á
num lenti
p á
og hann
il þess
u síðan
nn lífi.
tur fór
di ýl-
mið í
anni ná-
ð gefur í
ða átt
komið er
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
g björgunarmenn komu manninum þangað. Þyrlan flaug svo með hann á FSA.
gna tækis sem
fyrir helgina



2
0

#
$




 












    

      

 



  







 
" #
!   

$ 

     
% && #
#








 

 
  
 

 

 




Finnur
Aðalbjörnsson