Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2008, Síða 6

6 LAUGARDAGUR 2. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ásgeir H Ingólfsson
asgeirhi@mbl.is
Þeir Spike Jonze og MichelGondry fylgdu báðir gjöfulum
ferli í gerð tónlistarmyndbanda eftir
með því að leik-
stýra sínum
fyrstu bíómynd-
um eftir handriti
Charlie Kauf-
man. Nú hefur
Kaufman hins
vegar sest í leik-
stjórastólinn líka,
en frumraun hans
á því sviði er
væntanleg innan
tíðar, Synecdoche, New York. Það
er í takt við önnur verk Kaufmans að
myndin fjallar einmitt um leikstjóra
– í leikhúsi að vísu – sem lokar leik-
hópinn sinn af til þess að vinna að
meistaraverkinu, með þeim afleið-
ingum að hann sjálfur fer hægt og
rólega að missa tökin á raunveru-
leikanum. Þegar við bætist að leik-
arinn sem á að leika leikstjórann
sjálfan í leikritinu er farinn að leika
óþægilega vel verða mörkin á milli
leikrits, ímyndunar og raunveru-
leika enn óskýrari. Það er Philip
Seymour Hoffman sem leikur leik-
stjórann sjálfan og Tom Noonan
sem leikur leikstjórann í leikritinu,
en í öðrum helstu hlutverkum eru
Catherine Keener, Emily Watson,
Samantha Morton og Hope Davis.
  
En á meðan Gondry hefur fariðað skrifa eigin handrit hefur
Spike Jonze fundið mann sem er
ekki síður penna-
lipur en Kaufman
til þess að skrifa
handritið að sinni
næstu mynd, rit-
höfundinn Dave
Eggers, sem
hvað þekktastur
er fyrir bókina A
Heartbreaking
Work of Stagger-
ing Genius. Þetta
fyrsta kvikmyndahandrit hans er
hins vegar eftir frægri barnasögu
Maurice Sendak, Where the Wild
Things Are. Sagan segir af ungum
dreng sem villist í land villtra tor-
kennilegra skrímsla sem tilbiðja
hann sem konung sinn. Sagan er það
vinsæl í Bandaríkjunum að kvik-
myndatímaritið Empire spáir að hún
taki inn einar 200 milljónir og verði
þannig einn stærsti smellur ársins
(eða næsta árs, sýningartíminn virð-
ist eitthvað á reiki) þrátt fyrir að
fyrri myndir Jonze hafi einungis hal-
að inn tíundina af þeirri upphæð.
Hver getur líka staðist loðin skrímsli
sem Forest Whitaker og James
Gandolfini tala fyrir?
  
Eggers lætur sér þetta þó ekkinægja heldur er hann líka að
vinna handrit fyrir breska ósk-
arsverðlaunaleik-
stjórann Sam
Mendes. Hand-
ritið skrifar Eg-
gers ásamt konu
sinni Vendela
Vita, rithöfundi
og ritstjóra. This
Must Be the
Place er vinnu-
heiti mynd-
arinnar sem virð-
ist vera
einkennilega gamaldags saga um
par sem á von á barni og leitar að
hentugum stað til þess að byggja sér
heimili, ekki ósvipað og á dögum
villta vestursins. Áður en af þessu
getur orðið þarf Mendes þó að klára
Revelutionary Road, sem fjallar
einnig um par og barneignir. En
þetta er ekki hvaða par sem er held-
ur vinsælasta par kvikmyndasög-
unnar, þau Leonardo DiCaprio og
Kate Winslet, eiginkona Mendes.
Myndin fjallar um erfiðleika í sam-
bandi þeirra skötuhjúa á meðan þau
berjast við að ala upp tvö börn í út-
hverfi í Connecticut. Sumsé eins og
framhaldið af Titanic hefði orðið ef
þessi helvítis ísjaki hefði ekki verið
að flækjast fyrir …
KVIKMYNDIR
Charlie Kaufman
Di Caprio og
Winslet.
Dave Eggers
Eftir Gunnar Theodór Eggertsson
gunnaregg@gmail.com
Því er gjarnan haldið fram að kvikmynda-formið sé náskylt draumum. Passífuráhorfandi, sem situr kyrr í myrkum sal,er mataður með myndaröð af óséðum að-
ila sem vinnur á bak við tjöldin. Það sama má segja
um sofandi mann sem er mataður með dularfullu
myndefni af undirmeðvitundinni. Kvikmyndatækn-
in getur haft djúpstæð áhrif bæði á meðvitund og
upplifun áhorfanda. Bestu dæmin eru líklega faldar
auglýsingar í kvikmyndum, vel heppnaðar áróð-
ursmyndir og verk ýmissa súrrealista (að ótöldum
kenningum um heilaþvott og hugsanastýringu).
Hugmyndir um að hægt sé að framleiða kvikmynd
sem geti tryllt áhorfendur og bókstaflega haft áhrif
á hegðun þeirra er vissulega heillandi. John Car-
penter hefur t.a.m. leikið sér með þessar pælingar í
tveimur verkum. Í In The Mouth of Madness (1995)
rústa bækur vinsæls hryllingshöfundar geðheilsu
lesenda og þegar kvikmyndaaðlögunin kemur loks-
ins út missir fólk vitið í milljónatali (enda á mynd-
formið greiðari leið að huga almennings). Í sjón-
varpsmyndinni Cigarette Burns (2005) fer maður í
leit að kvikmynd eftir bandbrjálaðan sérvitring
sem er fræg fyrir að hafa gert áhorfendur snaróða í
eina skiptið sem hún var sýnd almenningi. Eftir
stranga og erfiða leit kemst söguhetjan að því að
leikstjóranum hafði tekist að redda sér lifandi engli,
sem hann misþyrmdi og vængstýfði fyrir framan
tökuvélarnar. Englablóð á filmu er víst nóg til að
gera hvern sem er að morðóðum fanti.
Hugmyndir af þessu tagi eiga meira skylt við
galdra heldur en kvikmyndagerð (sumir vilja þó
meina að þetta tvennt sé náskylt, eins og kvik-
myndir og draumar). Það er mikil hefð fyrir dul-
speki í kvikmyndum og margir virkir galdramenn
hafa unnið sem leikstjórar. Frægastur er líklega
Kenneth Anger, sem var sjálfur lærisveinn fræg-
asta galdramanns 20. aldar, Aleister Crowley. An-
ger framreiddi verk sem hann lýsti sjálfur sem
galdravopnum til að hafa áhrif á umheiminn. Hann
notaði blöndu af magískri táknfræði, dulspeki, forn-
um trúarathöfnum og vísunum í samtímapopp-
kúltúr til að kalla fram álög á filmu í myndum á
borð við Lucifer Rising (1972) og Inauguration of
the Pleasure Dome (1954). Anger vildi leggja gald-
ur á áhorfendann sem yrði endurvakinn með end-
urteknu áhorfi og gæti þannig lifað um ókomin ár.
Myndmálið var til þess ætlað að hafa áhrif á ólík
stig (undir)meðvitundar í áhorfandanum.
Þrátt fyrir að til séu kvikmyndagerðarmenn sem
líti á sig sem hreinræktaða galdramenn og vinni
meðvitað með formið sem slíkt þá birtist dulspeki-
þátturinn oftar í formi tóls sem er notað til að draga
fórnarlömbin inn í filmuna í gegnum táknfræði,
ritúala og óhefðbundnar frásagnaraðferðir. Fjöldi
leikstjóra hefur stuðst við dulspeki á einn eða ann-
an hátt í gegnum áratugina. Alejandro Jodorowsky
er þekktur kuklari (hann eyddi m.a. rúmum 15 ár-
um í að rannsaka og endurvinna upprunalega Ta-
rotið frá Marseille) og áhrifanna gætir greinilega í
verkum hans (The Holy Mountain (1973) er líklega
besta dæmið). Það sama má segja um fræga stutt-
mynd Mayu Deren, Meshes of the Afternoon
(1943). Werner Herzog gerði róttækar tilraunir
með dáleiðslu við gerð myndarinnar Heart of Glass
(1976). Og David Lynch, eins og frægt er orðið,
styðst við hugleiðslu í listsköpun sinni til að hafa
áhrif á og eiga í samskiptum við áhorfendur á djúp-
stæðu plani undirmeðvitundar – maður verður að
kafa djúpt til að finna stóra fiska, eins og Lynch
orðar það sjálfur. Það fer ekki á milli mála að magí-
an hefur fyrir löngu hreiðrað um sig í heimi kvik-
myndanna og myndar þar kafla sem enn á eftir að
rannsaka til hlítar.
Töfrar kvikmyndanna
SJÓNARHORN » Þrátt fyrir að til séu kvik-
myndagerðarmenn sem líti á
sig sem hreinræktaða galdra-
menn og vinni meðvitað með
formið sem slíkt þá birtist dul-
spekiþátturinn oftar í formi tóls
sem er notað til að draga fórn-
arlömbin inn í filmuna í gegnum
táknfræði, ritúala og óhefð-
bundnar frásagnaraðferðir.
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
N
okkuð er um liðið síðan hið ást-
sæla og í alla staði framúrskar-
andi leikstjóratvíeyki sem jafnan
er nefnt Coen-bræðurnir sendi
síðast frá sér kvikmynd, en það
var árið 2004 og verkið sem þá
bar fyrir augu áhorfenda var endurgerð á hinni sí-
gildu Ealing-gamanmynd, The Ladykillers. Mynd-
in olli hins vegar umtalsverðum vonbrigðum, í raun
var þarna á ferð fyrsta óumdeilanlega feilspor
bræðranna – en sumir voru jafnvel farnir að halda
að sú stund myndi aldrei renna upp, slík hafði sig-
urganga þeirra verið undanfarna tvo áratugi. En
gripurinn sökk undan þunglamalegri sjálfhverfu
handritsins og uppblásinni nærveru (og und-
arlegum hökutoppi) Tom Hanks í aðalhlutverkinu,
og af þessum lánlausu bandarísku frúarbönum hef-
ur síðan farið litlum sögum. Myndin sem Coen-
arnir gerðu þar á undan var hins vegar skrambi
góð, Intolerable Cruelty (2003), en hún gekk hins
vegar öfug ofan í bæði áhorfendur og gagnrýn-
endur. Sem sýnir hversu mikil ólíkindatól bæði
áhorfendur og gagnrýnendur geta verið. Þarna var
á ferðinni listilegur farsi sem, líkt og sumar aðrar
Coen-myndir, vísaði aftur til „screwball“-
gamanmyndahefðar fjórða og fimmta áratugarins,
en gjörningurinn er þó ekki nema að hluta nostalg-
ískur. Ást bræðranna á hefðinni er augljós en
kennileiti hennar eru færð til nútímans, undan
þeim er grafið og leikið með þau á meðvitaðan hátt
í bæði sögufléttunni og myndmáli.
En eyðimerkurgöngunni er lokið. Nýjasta mynd
bræðranna, No Country For Old Men, hefur slegið
í gegn svo um munar. Hún gerir reglulega vart við
sig á uppgjörslistum yfir það sem stóð hæst 2007,
hún hefur þegar hlotið mikilvæg verðlaun í kvik-
myndaheiminum og var nú fyrir nokkru tilnefnd til
Óskarsverðlauna sem besta mynd ársins.
Vinnubrögð
Coen-bræður mynda undarlega kvikmyndagerð-
areiningu. Þeir vinna saman að öllum sínum mynd-
um og samkvæmt nafnalistum virðist skýr verka-
skipting vera fyrir hendi í samstarfinu. Þannig
hefur Ethan Coen tekið að sér framleiðslustörf en
Joel leikstýrir og saman skrifa þeir myndirnar.
Svona hefur vinnubrögðum þeirra bræðra verið
lýst allt frá því þeir gerðu sína fyrstu mynd árið
1984, nýrökkur meistaraverkið Blood Simple, en í
ljós hefur hins vegar komið að brögð eru í tafli, hér
er um nokkra hagræðingu á sannleikanum að
ræða. Staðreyndin er sú að báðir leikstýra þeir
myndunum, og báðir ganga þeir í framleiðslu-
störfin, en bræðurnir ákváðu hins vegar, eins og til
að einfalda hlutina og valda ekki of miklum heila-
brotum hjá áhorfendum um hversu samrýndir þeir
í raun séu, að skipta verkunum svona á milli sín að
nafninu til. Bætist svo við að báðir koma þeir að eft-
irvinnslu mynda sinna sem klipparar, en fyrir því
hlutverki hefur hinn tilbúni Roderick Jaynes verið
skrifaður allt frá fyrstu tíð. Má jafnvel ætla að
ákvörðunin um dulnefni á þessu sviði hafi tengst
áhyggjum þeirra bræðra af því að vera of áberandi
sem höfundar mynda sinna, líkt og það að þeir
gengju í jafnmörg störf og raun ber vitni gæfi verk-
um þeirra yfirbragð eins konar heimilisframleiðslu.
Hér mætti líka benda á að þótt heilmikil hefð sé
fyrir samstarfi á ýmsum sviðum kvikmyndagerðar
hafa nokkur störf yfir sér ímynd sem ekki sam-
ræmist að fullu samvinnuhugmyndinni, og ber þar
fyrst að nefna leikstjórastarfið. Afar sjaldgæft er
að tveir einstaklingar séu skrifaðir fyrir leikstjórn
kvikmynda, en frá og með Frúarbönunum hafa þó
Coen-bræðurnir tekið upp þann háttinn og sama á
við um framleiðsluhliðina (þótt þeir skýli sér enn á
bak við Jaynes-dulnefnið þegar að eftirvinnslunni
kemur).
Land ekki vært öldruðum mönnum
Í þessu samhengi er við hæfi að hnykkja enn frekar
á því að ferillinn sem þessir menn eiga að baki er
allt að því einstakur. Erfitt er að finna á honum
veikan blett. Miller’s Crossing (1990) og Fargo
(1996) eru meðal framsæknustu glæpamynda sem
komið hafa frá Hollywood um langt skeið, og Rais-
ing Arizona (1987), Barton Fink (1991), The Hud-
sucker Proxy (1994), og O Brother Where Art
Thou (2001) eru undirfurðulegar og yndislegar
gamanmyndir sem eiga það sameiginlegt að gera
ævintýri hálfgerðra þöngulhausa að umfjöllunar-
efni. En í meðförum bræðranna hlýtur þöng-
ulhausinn sammannlega vídd, hann verður gam-
ansöm og eilítið afbökuð táknmynd fyrir
takmarkanir hins mannlega ástands, þetta eru til-
vistarlegar kómedíur sem skapa að því er virðist
áreynslulaust eigið sértæka skírskotunarkerfi.
Þannig bera myndirnar líka skýr höfundareinkenni
bræðranna en meðal þeirra er óhætt að telja form-
gerð handritanna sem jafnan eru úthugsuð, út-
smogin, og algjörlega höggþétt, þau mætti nota
sem sýnidæmi í kvikmyndaskóla ef ekki væri fyrir
þennan sérstaka skringilega og frumlega eiginleika
sem í hvert sinn umbreytist í eitthvað sem ekki er
hægt að endurtaka. Og hér situr „slacker-noir“-
gamanmyndin The Big Lebowski (1998) í öndvegi –
að sumu leyti lagar hún sig að Coen-viðmiðinu, að
öðru leyti sker hún sig frá því. En það er eins og
eldingu hafi lostið niður við gerð hennar, hún full-
komnaði höfundarverkið og er hið ólíklega meist-
araverk bræðranna. Mynd sem varð klassísk um
leið og hún leit dagsins ljós, en eiginlega óvart og
án þess að nokkur yrði hennar var í upphafi.
Og svo er það nýjasta myndin, No Country for
Old Men. Maður á veiðum í óbyggðum kemur að
glæpavettvangi þar sem lík eru stráð um jörðina,
jeppar standa yfirgefnir og hellingur af eiturlyfjum
bíður fundar. Líka peningar, og þá ákveður mað-
urinn að hirða. Þetta reynist vond ákvörðun. Og
myndin fjallar um eftirköstin. Eitt af því sem gerir
myndina athyglisverða er hvernig bræðurnir
breyta um takt frá sínum fyrri myndum (léttleiki er
t.d. algjörlega fjarverandi) en viðhalda þó mörgum
helstu einkennum sínum í aðlögunarferli sem ekki
getur hafa verið neinn hægðarleikur. Þá hefur það
ekki heldur verið einfalt mál að viðhalda eigin höf-
undareinkennum andspænis verki eftir rithöfund á
borð við Cormac McCarthy, án þess að skrum-
skæla það. En það tekst Coen-um og hlýtur að telj-
ast afrek.
Ber er hver að baki …
Nýjasta kvikmynd Coen-bræðra, sem áætlað er
að sýna hér á landi síðar í þessum mánuði, nefn-
ist No Country For Old Men og er þar um aðlög-
un á skáldsögu eftir bandaríska rithöfundinn
Cormac McCarthy að ræða. Nú fyrir skemmstu
var myndin tilnefnd til fjölda Óskarsverðlauna.
No Country for Old Men Eitt af því sem gerir myndina athyglisverða er hvernig bræðurnir breyta
um takt frá sínum fyrri myndum. Tommy Lee Jones í hluitverki sínu í mynd Cohen-bræðra.