Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2008, Page 10

10 LAUGARDAGUR 2. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Valgeir Sigurðsson
vsig@internet.is
S
nemma á því herrans ári 2006 virt-
ist það ætla að verða eitt af meiri
háttar rannsóknarefnum ís-
lenzkrar bókmenntasögu (!) hve-
nær frú Rósa Benediktsson,
yngsta dóttir Stephans G. Steph-
anssonar, mælti hin fleygu orð, „O, ætli það hafi
ekki verið brennivínið“, þegar hún var spurð
um ástæður þess, hversu oft foreldrar hennar
skiptu um bústaði í Ameríku. Viðar Hreinsson
segir í hinni frábæru ævisögu Stephans að hún
hafi sagt þetta við Björn Stefánsson vestur í
Kanada árið 1975 (Landneminn mikli bls. 431).
Björn ber það til baka í Lesbók Morgunblaðs-
ins 4. febrúar 2006, og segist aldrei hafa átt
nein persónuleg orðaskipti við téða Rósu. Og
þannig standa málin þegar þetta er skrifað.
Svo bráðskemmtilega vill þó til, að ég, sem
sit hér fyrir framan lítinn tölvuskjá, veit um
a.m.k. eitt dæmi þegar Rósa lét þessi orð falla,
– alveg nákvæmlega eins og þau eru þarna eftir
henni höfð. Og ég get ekki stillt mig um að
koma þeirri vitneskju á framfæri, þó ekki væri
nema til gamans, en þó miklu fremur til þess að
sýna, að sjálfir atburðirnir geta verið dagsannir
(og eru það iðulega), þótt þeir hafi gerzt á öðr-
um stað og annarri stundu en síðari tíma heim-
ildir greina.
Sumarið 1974 var stór hópur Vestur-Íslend-
inga hér á ferð, eins og oft, bæði áður og síðan.
Tilefni heimsóknarinnar var m.a. hátíðin á
Þingvöllum, þegar haldið var upp á 30 ára af-
mæli lýðveldisins. Einn gestanna í þessum hópi
var frú Rósa Benediktsson. Hún mun þá hafa
hitt að máli ýmsa forystumenn íslenzkra
mennta og menningar, þeirra á meðal Óskar
Halldórsson prófessor, en hann var flestum
mönnum fróðari um verk föður hennar og hafði
m.a. skrifað stórgóða cand. mag.-ritgerð um
ljóðaflokk Stephans, Á ferð og flugi.
Það var við Óskar Halldórsson, sem Rósa
mælti hin fleygu orð, og það sagði hann mér
sjálfur!
Við Óskar vorum miklir vinir, og hafa ekki
margir vandalausir menn reynzt mér betur. Ég
var þá blaðamaður á Tímanum, skrifaði viðtöl,
bókmenntaspjall og ýmislegt annað „innblaðs-
efni“. Tíminn hafði látið taka nokkurt spjall við
Rósu, þegar hún var nýkomin til landsins, en
mig langaði í meira. Nú hringdi ég í Óskar, vissi
að hann hafði hitt Rósu og ráðfærði mig við
hann um vinnubrögð, ef ég næði fundi hennar.
Óskar leysti hið bezta úr þessu, eins og ævin-
lega þegar ég leitaði til hans. Í leiðinni sagði
hann mér ýmislegt af spjalli þeirra, og þar á
meðal hin tilfærðu orð.
Þetta man ég ákaflega vel. Það var ekki auð-
gert að gleyma neinu sem Óskar Halldórsson
sagði. Djúp, hreimfögur röddin og heillandi
persónuleikinn, allt lagðist á eitt að gera hann
ógleymanlegan og allt sem frá honum kom.
Niðurstaðan af þessu varð svo sú, að ég tók
heilmikið viðtal við Rósu, og það birtist í Tím-
anum sunnudaginn 18. ágúst 1974. Vestur-ís-
lenzka blaðið Lögberg-Heimskringla birti svo
meginhluta greinar minnar 3. október sama ár,
einmitt á fæðingardegi Stephans G., – og hefur
eflaust ekki verið tilviljun.
Hér hefur aðeins verið sagt frá EINU tilviki,
þegar Rósa dóttir Stephans G. viðhafði þessi
ummæli varðandi föður sinn. Ég vildi að þetta
kæmi fram, af því að ég VEIT það, og meira að
segja frá fyrstu hendi. En auðvitað gat hún
hafa sagt þetta bæði oftar og víðar, um það veit
ég ekki nokkurn skapaðan hlut, og legg því ekki
á það neinn dóm. Hitt er alkunna, að þegar
menn hafa sagt eitthvert snilliyrði eða dottið of-
an á stutt og laggott svar við spurningu, þá
nota þeir það gjarna oftar, þegar líkt stendur á.
Síðan tekur tíminn við þessu, og þá getur ým-
islegt hnikazt til – og þarf svo sem ekki alltaf
langan tíma til þess. Og er slíkt raunar
skemmtilegt rannsóknarefni.
En var Stephan G. Stephansson þá einhver
fyllibytta? Onei, ekki nú aldeilis. Vann tveggja
manna verk áratugum saman og hvikaði aldrei
um hársbreidd frá skyldum hins rúmhelga
dags. Hins vegar var ekki nein bindindisöld um
hans daga, og sjálfsagt hafa þeir, þarna fyrir
vestan, ekki verið neinir eftirbátar annarra í
því að þykja sopinn góður, þegar svo vildi verk-
ast.
Eitt af mörgu sem hefur alltaf heillað mig í
hinu stórmerka bréfasafni Stephans G. er kafli
í bréfi, sem hann skrifar Helgu konu sinni 24.
júlí 1911. (Bréf og ritgerðir III. bls. 8-9.) Hún
er þá fjarverandi um stundar sakir, en hann
gætir búsins heima.
„… Í gær kom hér húsfyllir af piltum, J.M.
og Sigurður Helgason, meðal annarra. Þeir, og
við öll, keyrðum til Baldurs, og var ögn glatt á
hjalla, en jafngóðir voru allir fyrir því. Við kom-
um heim til mjaltanna.“ Já, var það ekki! Það
var ekki verið að trassa nein búverk, þótt menn
lyftu sér upp smástund í góðra vina hópi.
Höfundarverk Stephans G. Stephanssonar
er með miklum ólíkindum, átta stór bindi, og
allt unnið í hjáverkum af bónda í fullu starfi, –
og vel það. Sá brunnur reynslu og lífsvizku mun
seint verða þurrausinn, ef nokkurn tíma.
Ævisaga hans í tveim stórum bindum, skrif-
uð af Viðari Hreinssyni, er einnig þrekvirki. Ég
hygg að það muni taka flesta venjulega menn
nokkur ár að tileinka sér það mikla verk til
fulls. Áður en þessi umræða um „Stephan G. og
brennivínið“ hófst hafði ég aðeins rekizt á tvær
missagnir eða skekkjur í öllu ritinu. Í öðru til-
vikinu var farið rangt með mannsnafn – og gat
slík villa hæglega laumazt inn í verkið einhvern
tíma á síðari vinnslustigum þess – en hitt er
landfræðileg skekkja. Tvær eða þrjár missagn-
ir er sannast sagna rýr „eftirtekja“, þegar um
annað eins stórvirki er að ræða, en hitt játa ég
fúslega, að því fer víðsfjarri að ég hafi fínkembt
allt þetta mikla rit – og efast satt að segja um
að mér endist aldur til þess, jafnvel þótt enn
kunni eitthvað að vera eftir af degi!
Ástæðan til þess að ég skrifa þennan stutta
þátt er sú og sú ein, að mér þykir líklegt að ég
sé eini núlifandi maðurinn sem veit frá fyrstu
hendi um samtal þeirra Rósu Benediktsson og
Óskars Halldórssonar sumarið 1974. Þess
vegna fannst mér ég ekki hafa neitt leyfi til að
þegja með öllu. Það verður víst nógu margt
samt sem týnist með mér og minni kynslóð,
sem við hefðum átt að bjarga frá glötun, en
gerðum ekki, á meðan tími var til.
Stephan G. og brennivínið
Höfundur er fyrrverandi blaðamaður.
Stephan G. Stephansson Var andvökuskáldið fyllibitta?
bakið bogið
af bogri á austrænum ökrum
frá sólarupprás
til sólseturs
hörundið hrjúft
eftir óvægna asíska sól
tínir upp tómar flöskur
í hrollköldu tómasarstræti
frá sólsetri
að sólarupprás
aðkomukona
á ótrúlega rauðum skóm
Jónína Leósdóttir
Sökum villu í ljóði Jónínu sem birtist í síðustu
Lesbók er það endurbirt hér.
Miðbæjarmynd
Ljómandi sjón er ísjakinn teymdur,
frá Labrador suður úr, milli tveggja skipa.
En augu skipstjórans dvelja við aðra sjón
og skipstjórahjartað er ekki þar sem það slær -
heldur áfram í síðustu ferð
yfir langar öldur úr sandi -
geymandi verkfæri úr steini,
minjar um manninn sem var.
Og tryggur hirðinginn bendir þér á þau, kennir.
Enn er hjartað í hafi eyðimörkinni bundið,
náttstað með eldi, föstu landi undir stjörnum.
Steinunn Sigurðardóttir
Ísjakaskipstjórinn
Höfundur er ljóðskáld.
Feginn vildi ég vera
veru þinnar skuggi!
Guðslangan daginn þá gæti ég ófeiminn
elt þig á röndum.
Og þegar svo nóttin
í þögn sinni ríkti,
liðlanga nóttina lægi hann við hlið þér
límdur, þinn skuggi.
Og svo þegar dauðinn
að sigra þig kæmi,
einn og sami skugginn um eilífð þá væru þau,
vera þín og skuggi.
Augusto Ferrán
Hallberg Hallmundsson þýddi.
Feginn vildi
ég vera …!
Augusto Ferrán (1836– 1880) var spænskt ljóðskáld
og ljóðið er úr bók hans La pereza (Letin) frá 1870.