Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2008, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 23. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Soffíu Auði Birgisdóttur
soffiab@hi.is
U
ndanfarin ár hefur það
talist til undantekninga
að smásagnasöfn hljóti
tilnefningu til Bók-
menntaverðlauna
Norðurlandaráðs en í
ár er um tvö slík að
ræða, frá Danmörku og
Noregi. Bækurnar eiga það sameiginlegt að
höfundar þeirra eru kvenkyns og fæddar sama
ár en um afar ólíkar sögur er að ræða, bæði
hvað varðar frásagnarhátt, innihald og efn-
istök. Bók hinnar dönsku Naja Marie Aidt (f.
1963) ber titilinn Bavian og hefur að geyma 15
smásögur sem allar eiga það sameiginlegt að
þar bregður höfundur upp myndum úr hvers-
dagslífinu sem hún tekur síðan út á ystu brún,
ef svo má að orði komast. Þetta er hnitmiðaður
og kraftmikill texti og Aidt tekst að skapa afar
sterka stemningu innan hverrar sögu. Sem
dæmi má taka söguna Mýbitið (Myggestik)
þar sem aðalpersónan, ungur maður, fær mý-
bit sem smátt og smátt bólgnar upp og veldur
honum æ meiri vanlíðan þar til hann neyðist til
að leita læknis. Þá byrja vandamálin fyrst fyr-
ir alvöru; hann fær pensillínofnæmi og verður
æ veikari eftir því sem vikurnar líða. Frásögn-
in er einföld en óhugnaðurinn nær sterkum
tökum á lesandanum sem fylgist skelfdur með
því hvernig ungi maðurinn missir tökin, ekki
bara á líkamlegu ástandi sínu heldur ekki síð-
ur á hinu andlega. Sögur Aidt eru afar áhrifa-
ríkar í grótesku raunsæi sínu og sýn hennar á
hversdagslífið er beinlínis uppáþrengjandi.
Naja Marie Aidt hefur gefið út átta ljóðabæk-
ur og þrjú smásagnasöfn auk þess sem hún
hefur skrifað nokkur leikrit og kvikmynda-
handrit. Hún er talin meðal fremstu rithöf-
unda Dana af sinni kynslóð.
Sögur hinnar norsku Merethe Lindstrøm (f.
1963) eru ólíkar sögum hinnar dönsku jafn-
öldru hennar hvað frásagnarmátann snertir.
Hér er textinn lágstemmdur og frásögnin
fremur hæg en í hverri sögu verður fljótlega
ljóst að mikið kraumar undir yfirborðinu.
Reyndar mætti tengja atriði úr sögunni Snigl-
arnir við áðurnefnda sögu Aidt því að þar fær
önnur aðalpersónan hælsæri sem plagar hana
æ meira eftir því sem líður á frásögnina, þar til
segir í lokin: „Ég tylli fætinum í mölina og
reyni að stíga í hann. Ég finn að húðin á hæln-
um hefur alveg flagnað af. Ég finn fyrir
mjúku, hráu holdinu.“ Í hinum sjö sögum
Gjestene reynir Lindstrøm einmitt að nálgast
kjarnann, holdið hrátt, í þeim samskiptum sem
hver þeirra lýsir. Sögurnar hverfast allar um
mannleg samskipti, oft samskipti tveggja ein-
staklinga sem eru ófærir um að tjá þær tilfinn-
ingar sem leynast undir sléttu yfirborðinu og
einmanaleikinn er yfirþyrmandi. Þannig kall-
ast söguefnið á við frásagnarháttinn á fágaðan
en ágengan máta. Merethe Lindstrøm hefur
sent frá sér sex smásagnasöfn, fimm skáldsög-
ur og eina barnabók. Fyrir Gjestene hlaut hún
einnig tilnefningu til norsku gagnrýn-
endaverðlaunanna.
... og heimur á heljarþröm
Bipaviljongen. En berättelse om svärmer eftir
hina finnsku Leenu Krohn (f. 1947) nálgast
reyndar einnig form smásagnasafnsins. Hér
er um að ræða frásögn í mörgum stuttum köfl-
um sem saman mynda sterka heild enda hni-
tast þær allar um sama staðinn, gamalt hús
sem gegndi á árdögum sínum hlutverki geð-
spítala.Undirtitill bókarinnar, frásögn af
sveimum, vísar til þess að í bókinni er sagt frá
hópum – eða sveimum af verum – sem halda
fundi sína í húsinu; hús geta búið yfir sál sem
er mótuð af þeim sem í þeim dveljast. Og um
Býflugnaskálann sveima alls konar mannverur
og verur á mörkum þess mannlega og af þeim
eru sagðar sögur sem smám saman mynda
myrka heimsmynd – eða kannski fremur
ragnarök. Erfitt er að gera bók Krohn skil í
stuttu máli, hún yfirstígur flestar skilgrein-
ingar á bókmenntagreinum. Hér eru frásagnir
sem vísa til fréttaskýringa, vísindarita, líf-
fræði, sálfræði og heimspeki en umfram allt er
stíllinn oft tilþrifamikill og skáldlegur. Verkið
hefur fantasíska drætti og mætti skilgreina
það sem framtíðar- eða vísindaskáldskap. Hér
eru könnuð mörk hins mannlega sjálfs og spáð
í hugtök á borð við eðli og óeðli, náttúru og
ónáttúru, mennsku og ómennsku. Umfram allt
hefur bókin sterka heimspekilega og pólitíska
skírskotun og textinn er víða sláandi í áhrifa-
ríku myndmáli höfundar. Reyndar mætti lýsa
þessari bók Krohn sem harmljóði um framtíð-
ina, en um leið verður að geta þess að húmor
höfundar setur vissulega mark á frásagn-
arháttinn. Leena Krohn hefur áður verið til-
nefnd til Bókmenntaverðlauna Norð-
urlandaráðs; það var fyrir réttum áratug
síðan, árið 1988 þegar Thor Vilhjálmsson bar
sigur úr býtum.
Hlutskipti kvenrithöfundar
Hin bókin sem Finnar tilnefna í ár er kannski
enn óvenjulegri í því samhengi sem hér um
ræðir því hér er á ferðinni fræðileg ævisaga
með skáldlegu ívafi. Bókin heitir Fredrika
Charlotta född Tengström. En Nationalskalds
hustru og er eftir Merete Mazzarella (f. 1945)
sem er prófessor í norrænum bókmenntum við
Helsinkiháskóla. Hún hefur gefið út fjölda
bóka, bæði fræðirit og sjálfsævisöguleg rit og
skáldsögur. Finnska dómnefndin skilgreinir
verkið sem ævisögulega esseyju og segir að
fagurfræðileg tök höfundar skipi því tvímæla-
laust í hóp fagurbókmennta. Reyndar hafa
bækur sem teljast kannski fremur fræðirit en
skáldrit nokkrum sinnum áður verið tilnefnd
til Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs og
árið 1965 féllu þau í skaut Olofs Lagercrantz
fyrir slíkt verk, en deildi þeim reyndar með
William Heinesen.
Bók Mazzarella fjallar, eins og titillinn ber
með sér, um eiginkonu eins frægasta þjóð-
skálds Finna, Johans Ludvigs Runeberg
(1804-1877), og hér er bæði um að ræða ævi-
sögu hennar og endurmat á hlutverki hennar í
skáldferli eiginmannsins og ekki síst end-
urmati á hennar eigin skrifum. Mazzarella
gerir upp við ýmsar mýtur sem skapast hafa í
kringum persónu Charlottu og hún gerir upp
við skrif fræðimanna um þau hjón bæði. Og
þetta gerir hún á afar aðgengilegan máta, auk
þess sem hún skrifar fallegan stíl og þótt verk-
ið sé augljóslega rótfast í traustum rann-
sóknum og fræðum er greinilegt að sú sem hér
stýrir penna er ekki síður skáld en fræðimað-
ur. Saga Charlottu Tengström/Runeberg
varpar almennt ljósi á stöðu kvenrithöfunda á
nítjándu öld og hefur ótvírætt
bókmenntasögulegt gildi. Hvort slíkt verk á
upp á pallborðið hjá dómnefndinni á eftir að
koma í ljós.
Vestnorræn ljóðlist
Ljóð hins færeyska Carls Jóhans Jensen (f.
1957) og hinnar samísku Synnøve Persen (f.
1950) eru eins ólík og nótt og dagur. Bók Syn-
nøve Persen Meahci šuvas bohciidit ságat / Av
skogens sus spirer nytt er sorgarslagur, dótt-
urtorrek. Hér er ort af tærum einfaldleika um
sárustu sorg mögulega, barnsmissi. Um er að
ræða ljóðabálk sem tekur lesanda með í ferð í
gegnum sorgarferlið. Ljóðmælandi, móðirin,
er í nánu sambandi við náttúruna og umhverf-
ið og upphafið segir frá því hvernig hún skynj-
ar yfirvofandi ógnina: „ég finn það á húðinni /
heyri það í fuglatístinu / sé það í starandi aug-
um uglunnar / skynja það í krunki krákunnar
// þennan dag er laufið svo grænt / hafflöturinn
glitrandi kyrr / kóparnir kafa meðfram landi /
leika á skelfingu mína // ég er ekki reiðubúin /
Litið til fortíðar, nú
Um tilnefningar til Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs 2008
Birgitta Lillpers Nu försvinner vi eller ingår Carl Frode Tiller Hringurinn þrengist
Carl Jóhan Jensen September í bjørkum Eva Runefelt I ett förskingrat nu
Jens Smærup Sørensen Mærkedage Leena Krohn Bipaviljongen
Merete Mazzarella Fredrika Charlotta ... Merethe Lindstrøm Gjestene
Þann 29. febrúar næstkomandi verður tilkynnt í Stokkhólmi hvaða bók hlýtur Bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs í ár. Að þessu sinni eru lagðar fram tólf bækur; tvær frá hverju
hinna stærri Norðurlanda sem og Íslandi, ein frá Færeyjum og ein frá samíska málsvæðinu.
Engin tilnefning hefur komið frá Grænlandi undanfarin tvö ár. Í pottinum eru núna átta prósa-
verk og fjórar ljóðabækur. Eitt prósaverkanna er ævisaga í esseyjuformi og annað liggur á
mörkum skáldsögu, smásagna og heimspekirits. Verðlaunin verða afhent á 60. þingi Norð-
urlandaráðs sem haldið verður í Helsinki í lok október.
Naja Marie Aidt Bavian Synnøve Persen Meahci šuvas bohciidit.