Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2008, Blaðsíða 13

vil ekki heyra / komið ekki til mín með orðin /
farið burt með vitneskju ykkar“. Ljóð Synnøve
lýsa öllum hliðum djúprar sorgar; afneit-
uninni, örvæntingunni, reiðinni, tómleikanum
og – um síðir – hinni hægu leið til baka til lífs-
ins og sáttarinnar. Og líkt og náttúran miðlaði
móðurinni hinum hörmulegu tíðindum í upp-
hafi er það einnig hún sem verður henni til
líknar því að í „hvísli skógarins spírar nýtt“
eins og segir í titli bókarinnar.
Í fyrra var Carl Jóhan Jensen tilnefndur til
Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs fyrir
800 síðna skáldsögu sína, Ó-sögur um djöf-
ulskap. Hann er aftur tilnefndur í ár fyrir ljóð
sem gefin eru út á geisladisk í hans eigin upp-
lestri auk þess sem þau eru prentuð í með-
fylgjandi bæklingi. September í bjørkum sum
kanska eru bláar er titillinn, og undirtitilinn
er: (The afflications of the reverend
J.H.Ö.Dünn). Líkt og hjá Synnøve Persen er
hér um ljóðabálk að ræða, en lengra nær
samanburðurinn ekki. Samíska skáldkonan
höfðar til tilfinningalegs sviðs lesandans, fær-
eyska skáldið til hins vitsmunalega. Sá J.H.Ö.
Dünn sem vísað er til í undirtitli ljóðadisksins
er prestur sem glímir við tilveruna, guð og
sjálfan sig. Nafnið vekur hugrenningatengsl
við færeyska skáldið J.H.O. Djurhuus sem
ljóst er að Carl Jóhan metur umfram önnur
færeysk skáld. En einnig kemur upp í hugann
nafn enska skáldsins Johns Donne og þegar
ljóðin eru lesin er ljóst að Carl Jóhan er í sam-
ræðu við heimsbókmenntirnar – og kemur
ekki á óvart með þennan höfund. Ljóðin bera
undirtitla eins og the reverend j.h.ö.dünn ver-
sus emily dickinson; the reverend j.h.ö.dünn
versus William Wordsworth; the reverend
j.h.ö.dünn versus sappho, svo eitthvað sé
nefnt. En presturinn er ekki bara að máta
hugsanir sínar við ljóð annarra skálda, hann
glímir ekki síst við eigið hugarástand. Ég er
ekki frá því að þessi ljóð færeyska skáldsins,
sem núna er tilnefndur til Bókmenntaverð-
launa Norðurlandaráðs í fjórða sinn, séu að-
gengilegri en margar fyrri bækur hans.
Kannski hjálpar þar til flutningur skáldsins á
geisladisknum. Það er mjög gaman að hlusta á
Carl Jóhan lesa ljóð sín af innlifun og krafti.
Maðurinn, listin og náttúran
Í ljóðabókinni I ett förskingrat nu eftir
sænska ljóðskáldið Evu Runefelt (f. 1953) má
sjá vísanir til klassískra ljóðbókmennta, líkt og
hjá Carli Jóhani, og eflaust mætti skilgreina
þau bæði sem heimspekileg ljóðskáld. Ljóða-
bók Runefelt er önnur tveggja sem Svíar
leggja fram í ár, hin er Nu försvinner vi eller
ingår eftir Birgittu Lillpers (f. 1958). Það skal
játast að þessar tvær bækur eru ekki auðskilj-
anlegar þeim sem ekki hefur sænsku að
móðurmáli enda byggir ljóðtexti kannski öðru
fremur á leik með og í tungumálinu auk þess
sem tilvísanaheimurinn tengist yfirleitt ljóð-
hefð viðkomandi þjóðar. En Eva Runefelt
tengir sig, eins og áður segir, einnig við heims-
listina og hefur bók sína á þremur ljóðum
(bréfum) til Hóratíusar þar sem vísað er til
rits hans Ars Poetica. Síðan taka við vísanir til
Edith Södergran, Vincents van Gogh og gyðj-
unnar Isisar, svo að dæmi séu tekin. Ekki er
auðvelt að greina gegnumgangandi þráð í ljóð-
unum en séu þau lesin upphátt verður ljóst að
Runefelt hefur vald á sterkri hrynjandi og tón-
fallið slær í gegn. Ljóðið Heima hefst á þeim
orðum sem bókin heitir eftir og vísar til þess
að núið er alltaf þegar glatað okkur; við höfum
sóað því fyrirfram. En engu að síður sleppum
við ekki undan fortíðinni; hún fylgir okkur
ætíð. Slíkar þversagnir má greina í ljóðum
Evu Runefelt sem hefur verið á sviðinu í þrjá
áratugi.
Í ljóðum Birgittu Lillpers er ort um mann
og náttúru eða öllu heldur tengslin á milli
þessa tveggja, hvernig þau hafa rofnað en ekki
síður hvernig þau geta veitt gagnkvæma nær-
ingu. Lillpers yrkir um skóglendi heimahaga
sinna, í bókinni fer ljóðmælandi um langt
ferðalag um þessa náttúru og yrkir um treyst
og rofin tengsl. Bókin telur 113 síður og ljóðin
eru löng og frásagnarkennd þótt sterk hrynj-
andi einkenni textann kannski öðru fremur.
Titill bókarinnar, Nú hverfum við eða tengj-
umst, hljómar sem viðlag í gegnum alla bókina
og vísar einmitt til sambandsins á milli manns
og náttúru sem áður er nefnt. Kannski færi
best á að lýsa ljóðabók Lillpers sem dans-
kvæði þar sterkur taktur (eða hrynjandi)
dregur lesandann með. Lillpers hefur verið
álíka lengi og Runefelt á sviði sænskar ljóð-
listar; báðar þykja þær standa í fram-
varðasveit sænskra samtímaljóðskálda.
Lífið úti á landi
Fjórar „hreinræktaðar“ skáldsögur eru til-
nefndar að þessu sinni og þar af eru íslensku
skáldsögurnar tvær Sendiherrann eftir Braga
Ólafsson (f. 1962) og Á eigin vegum eftir Krist-
ínu Steinsdóttur (f. 1946) sem kynntar eru hér
til hliðar. Hinar tvær eru Mærkedage (f.1946)
eftir Danann Jens Smærup Sørensen og Inn-
sirkling eftir Norðmanninn Carl Frode Tiller
(f. 1970).
Jens Smærup Sørensen er margverðlaun-
aður höfundur í heimalandi sínu og hefur
skrifað fjölda bóka innan ólíkra bókmennta-
greina, þótt hans helsta svið sé sagnagerð.
Skáldsaga hans, Hátíðisdagar, hefur verið
skilgreind sem nútíma dönsk sveitasaga. Hér
fjallar hann um danska bændasamfélagið, frá-
sögnin hefst á fjórða áratugnum og teygir sig
fram á fyrsta áratug 21. aldarinnar. Í for-
grunni eru tvær fjölskyldur og er því einnig
um að ræða fjölskyldusögu og kynslóðasögu.
Þessa sögu segir Smærup Sørensen á frum-
legan máta þar sem hann beinir athyglinni að
örfáum hátíðisdögum í lífi fjölskyldnanna. Það
er á slíkum stundum sem fjölskyldur koma
saman og hægt er að fá yfirsýn yfir líf ein-
staklinganna í nokkurs konar hnotskurn. Um
er að ræða fermingarveislu árið 1936, silfur-
brúðkaup árið 1968 og sextugsafmæli árið
2003. Höfundur byggir frásögnina á því að
birta okkur brotakenndar myndir af mismun-
andi einstaklingum sem smám saman gefa
góða heildarsýn yfir fjölskyldurnar tvær.
Skáldsagan þykir gefa afar góða innsýn inn í
samfélag sem er horfið, rétt handan við horn
tímans og sögunnar.
Carl Frode Tiller tilheyrir annarri kynslóð
og annarri reynslu en Smærup Sørensen, enda
er skáldsaga hans, sem kannski mætti kalla á
íslensku Hringurinn þrengist, af allt öðrum
toga. Hugmyndin að bókinni er skemmtileg. Í
norsku dagblaði birtist mynd af ungum manni
sem hefur misst minnið og þeir sem þekktu
hann eru hvattir til að skrifa honum bréf til að
freista þess að hann öðlist minnið á ný – eða
geti alla vega fengið yfirsýn yfir fortíð sína.
Þrír aðilar bregðast við auglýsingunni og
skrifa löng bréf til Davíðs, eins og hann heitir:
Tveir vinir frá unglingsárunum, Jon og Silje,
og Arvid sem var fósturfaðir hans. Skáldsagan
byggist þó ekki eingöngu upp á bréfunum
þremur frá þessum aðilum, heldur fáum við
einnig innsýn inn í líf þeirra í samtímanum.
Eins og nærri má geta hefur hver bréfritari
sína sögu að segja um Davíð og smám saman
fær lesandinn fyllri mynd af því sem gerðist á
mótandi uppvaxtarárum hins minnislausa
manns. Frásögn Carls Frode Tiller er hröð og
skemmtileg og er, eins og formið krefur, mest
byggð á eintölum. Það er áhrifarík mynd sem
hann dregur upp af lífi norskra unglinga sem
alast upp í lítilli byggð sem hefur litla burði til
að svala þrá þeirra eftir lífsreynslu og fjöl-
breytileika. Tiller er yngstur þeirra höfunda
sem tilnefndir eru í ár og er um þriðju skáld-
sögu hans að ræða.
tíðar og framtíðar
Soffía Auður Birgisdóttir er annar íslensku fulltrúanna
í dómnefnd um Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs
og gegnir um þessar mundir formennsku í nefndinni.
» Í norsku dagblaði birtist
mynd af ungum manni sem
hefur misst minnið og þeir sem
þekktu hann eru hvattir til að
skrifa honum bréf til að freista
þess að hann öðlist minnið á ný
– eða geti alla vega fengið yf-
irsýn yfir fortíð sína. Þrír að-
ilar bregðast við auglýsingunni
og skrifa löng bréf til Davíðs,
eins og hann heitir: Tveir vinir
frá unglingsárunum, Jon og
Silje, og Arvid sem var fóst-
urfaðir hans. Skáldsagan
byggist þó ekki eingöngu upp á
bréfunum þremur aðilum,
heldur fáum við einnig innsýn í
líf þeirra í samtímanum.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. FEBRÚAR 2008 13
Á eigin vegum eftir Kristínu Steins-dóttur er saga sem lætur lítið yfirsér á yfirborðinu en býr þó yfirmiklu. Í einfaldleika sínum ristir
hún djúpt því milli línanna liggur heil
mannsævi þar sem daglegt líf er í fyr-
irrúmi og oft á tíðum erfið lífsbarátta, en
draumar og vonir eru þó aldrei langt und-
an. Stíll sögunnar er lágstemmdur og
áreynslulaus, en fullur af húmor og hlýju
sem gerir það að verkum að sögupersónan
sem allt hverfist um verður manni smám
saman nákomin, næstum einsog fjarskyldur
ættingi.
Sagan segir frá eldri konu, Sigþrúði, sem
er orðin ekkja og vinnur fyrir sér eða
drýgir ellilífeyrinn með blaðaútburði. Hún
ræktar garðinn sinn og pottablómin, sinnir
köttunum og hefur tekið upp á þeirri sér-
kennilegu iðju að fara í jarðarfarir
ókunnugs fólks. Þótt líf hennar sé hvers-
dagslegt á yfirborðinu kemur fljótlega í
ljós að ævi hennar er á margan hátt merki-
leg og þótt Sigþrúður sé einstæðingur er
hún ekki einmana, enda hefur henni lærst
það á lífsleiðinni að treysta ekki á aðra en
sjálfa sig.
Öðrum þræði er söguefnið sótt í æsku og
uppvöxt Sigþrúðar, en framvindan er hins
vegar í nútímanum og Sigþrúður er að
uppgötva sannleikann um uppruna sinn.
Þannig fléttast með eftirminnilegum hætti
saman draumar og þrár, vonbrigði, mótlæti
og svo allt það góða sem gefur lífinu til-
gang. Saga sveitar og borgar samtvinnast,
lífið fyrr og nú og segja má að sögusviðið
allt taki mið af þeim miklu þjóðfélagsbreyt-
ingum sem urðu á öldinni sem leið. Með
hófstilltum og seiðandi hætti tekst höfund-
inum, Kristínu Steinsdóttur, að framkalla
sögu Sigþrúðar svo úr verður einkar trú-
verðug og næm lýsing á lífi konu sem hefur
lifað tímana tvenna.“
(Aðalsteinn Ásberg, fulltrúi í íslensku
dómnefndinni.)
Næm lýsing á lífi konu
Kristín Steinsdóttir Á eigin vegum
mat fjölskyldunnar og ekki síst foreldra hans.
Þegar Sturlu er boðið á ljóðahátíð í Litháen,
sem fulltrúi Íslands og ljóðlistarinnar, finnst
honum stóra tækifærið komið. Ferðalagið
reynist þó ekki sú sigurför sem Sturla vonaði.
Hann er sífellt afhjúpaður í öllum sínum smáu
(og stóru) syndum. Það er saman hvort málið
snýst um hnupl eða ritstuld, sem hann byggir
tilveru sína sem ljóðskáld á, allt þarf hann að
horfast í augu við áður en bókinni lýkur. Eins
og í öðrum verkum Braga er Sturla maður
sem bregst ekki við, hann skorar veröldina
ekki á hólm heldur þvert á móti er hann fórn-
arlamb hennar, viljalaust rekald innan að-
stæðna sem hann hefur enga stjórn á.
Ferðalag Sturlu til Litháen sem fulltrúi ís-
lenskrar ljóðlistar breytist smám saman í
flótta frá lífinu. Flótti reynist vera lyk-
ilhugtak sögunnar; Sturla er maður sem flýr
undan ábyrgð sinni, flýr veruleikann og jafn-
vel föðurlandið, án þess að vita hvers vegna
eða hvert þessi flótti muni leiða hann.“
(Jón Yngvi Jóhannsson, varamaður í ís-
lensku dómnefndinni.)
Flótti án fyrirheits
Bragi Ólafsson Sendiherrann
Skáldsögur Braga Ólafssonar láta lítiðyfir sér á yfirborðinu en eru afar velskrifaðar og lýsa persónum semvirðast ófærar um að hafa áhrif á
umhverfi sitt og örlög. Í síðustu tveimur
skáldsögunum, Samkvæmisleikjum (2002) og
Sendiherranum (2006) verður lesandinn þó
var við vilja til að takast á við stórar tilvist-
arspurningar sem margir héldu að póstmód-
ernisminn hefði útrýmt úr bókmenntunum í
eitt skipti fyrir öll: glæpur og refsing, réttlæti
og verðmæti eru áberandi þemu í síðustu sög-
um Braga. En tilvistarefanum og hinum stóru
siðferðisspurningum er alltaf miðlað af
ísmeygilegum undirliggjandi húmor. Innan
söguheims Braga Ólafssonar mætum við
gjarnan manneskjum sem lenda í neyð-
arlegum aðstæðum og frásögnin tekur á sig
blæ fáránleikakómedíu.
Sturla Jón Jónsson, aðalpersóna Sendi-
herrans er skáld, þó ekki í fullu starfi því
hann vinnur einnig sem húsvörður. Hann er
fráskilinn faðir fimm barna og hefur að flestu
leyti mistekist í lífinu, að minnsta kosti er það