Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.2008, Qupperneq 8

Eftir Vernharð Linnet
linnet@simnet.is
L
ouis Armstrong, sem Matthías Jo-
hannessen tók Morgunblaðsviðtal
við með fyrirsögninni ,,Satchmo
þarf líka að raka sig“ er óefað einn
vinsælasti tónsnillingur tuttugustu
aldarinnar – en það sem meira er –
einn hinna fáu sem jafnast á við Jó-
hann Sebastian. Hann er maðurinn
sem umbreytti djassinum úr alþýðutónlist í list-
tónlist. Hann var þó alla ævi skemmtikraftur
jafnt sem listamaður og átti það sameiginlegt
með helstu tónsnillingum Evrópu fyrir rómantík
að listin varð að hafa tilgang, hvort sem það var
að þjóna guði, aðlinum eða alþýðunni. All frá því
Armstrong hljóðritaði fyrstu skífur sínar með
Hot Five-sveit sinni 24 ára gamall, þar til Charlie
Parker hitti Dizzy Gillespie er seinni heimsstyrj-
öldin geisaði, var varla leikinn djass sem ekki var
undir áhrifum frá Armstrong að einhverju leyti.
Þó Armstrong hljóðritaði margar af fegurstu
perlum djassins og tækist jafnan að umbreyta
aumustu dægurlögum í djass verður því ekki á
móti mælt að margar skífur hans skemma
smekkleysur og tilgangslaus háasésblástur og
þörfin fyrir að skemmta áheyrendum hvað sem
það kostar. En skiptir það svo miklu? Í framtíð-
inni mun það varðveitast sem best er og þeir
ópusar skipta hundruðum. Eins og þegar ég
hlustaði fyrst á hinar klassísku skífur hans fyrir
hálfri öld, er framboð á eldri upptökum á breið-
skífum var takmarkað. Þá var aðeins hið besta að
fá og maður hélt að gömlu meistararnir hefðu
verið óskeikulir.
Örfá gullkorn í Háskólabíói
Það var í febrúar 1965 að Louis Armstrong kom
til Íslands og hélt ferna tónleika í Háskólabíói og
troðfylli á þá alla. Ég var rétt tvítugur og hafði
hlustað á Louis í áratug. Hafði snemma eignast
úrval af Hot Five og Seven-hljóðritunum hans,
það besta frá RCA-árunum og Town Hall-
konsertinn – allt á tíu tommu breiðskífum. Eft-
irvæntingin var mikil og þegar hann kom á sviðið
og flutti ,,When It́s Sleepy Time Down South“ og
,,Indiana“ í framhaldi hríslaðist himnesk sæla um
líkamann og tár glitruðu í augnakrókum. En Lou-
is var aðeins svipur hjá sjón það sem eftir lifði
tónleika og greinilega farinn að kröftum. Hvíldi
mikið og svo tröllreið ,,Hello Dolly“ og systur
hennar efnisskránni sem lauk á ,,When The Sa-
ints Go Marching In“. Hljómsveitin var slöpp og
söngkonan, Jewel Brown, enginn gimsteinn.
Hversu hefði maður ekki óskað sér að hafa verið
á tónleikum hans í Town Hall eða Sinfóníuhöllinni
í Boston þegar Jack Teagarden og Earl Hines
voru í sveitinni eða bara í Cresent-klúbbnum í
Los Angeles þar sem Billy Kyle, sá eini af gömlu
liðsmönnunum sem lék í Háskólabíói, var enn í
fullu fjöri. En þrátt fyrir allt er þetta sú af ótelj-
andi tónlistarupplifunum mínum sem ég hefði síst
viljað missa af – örfá gullkorn frá Louis Arms-
trong voru meira virði en heilir tónleikar upp-
fullir af snilli flestra annarra listamanna.
Með blúsinn í blóðinu
Louis Armstrong fæddist þann 4. ágúst 1901 í
New Orleans. Hann sagðist jafnan vera fæddur 4.
júlí 1900, enda allvirðulegur fæðingardagur.
Fæðingarvottorðið fannst ekki fyrr en löngu eftir
dauða hans og kannski er jafnvitlaust að hreyfa
við fæðingarári hans og landnámsári Íslands.
Louis ólst upp í sárri fátækt; móðirin léttlynd,
faðirinn hljópst á brott en amman traust. Sex ára
gamall var hann snúningadrengur hjá gyðinga-
fjölskyldu í nágrenninu og lenti á vandræðaheim-
ili tólf ára þar sem hann lærði að blása í kornett
og varð að lokum fyrsti kornettblásari í lúðrasveit
heimilisins. Eftir að hann losnaði þaðan hjálpaði
hann gyðingnum, vini sínum, að keyra út kol m.a.
í hinu sögufræga rauða hverfi New Orleans,
Storyville. Þar heyrði hann djassinn og fékk
stundum að blása það sem skyndikonurnar héldu
mest upp á; blúsinn. Hann komst líka fljótt í
kynni við ýmsa helstu djassleikara New Orleans
og fór þar fremstur maðurinn sem hann dáði allra
manna mest um ævina, Joe ,,King“ Oliver, og
hann kallaði Papa Joe. Það var Papa Joe sem
sendi eftir honum til Chicago 1922 til að blása
annan kornett í hljómsveit sinni, King Oliveŕs
Creole Jazz Band, og með þeirri hljómsveit hljóð-
ritaði hann fyrstu plötur sínar 1923. Hann var
samt enginn viðvaningur er hann kom til Chi-
cago. 1918 hafði hann leyst King Oliver af hólmi í
hljómsveit básúnuleikarans Kid Ory, er Oliver
hélt til Chicago, og seinna það ár réðst hann til
Fate Marable og lék með danshljómsveit hans á
fljótabátum Mississippi til ársins 1921 og þar var
öll tónlist skrifuð.
Joe Oliver var kolsvartur eins og Louis, en
flestir helstu tónlistarmenn New Orleans voru
kreólar, þ.e.a.s negrar af frönsku kyni. Þeir höfðu
meiri menntun en þeir kolsvörtu og fengu fleiri
tækifæri til að leika í hinum ýmsu danshöllum og
klúbbum borgarinnar. Þeir voru flestir fluglæsir
á nótur, en áttu dýpri rætur í ragtæm-tónlistinni
en blúsnum. Louis var öðruvísi farið, þótt hann
læsi beint af blaðinu eftir dvölina hjá Marable; því
blúsinn hafði hann í blóðinu og blúsinn var ein af
undirstöðum hins magnaða einleiksstíls er hann
skóp um miðjan þriðja áratug síðustu aldar og bjó
yfir þeirri sveiflu er aldrei hafði þekkst áður í tón-
listarsögunni. Hið gamla ,,túbít“ New Orleans
kom aldrei fyrir hjá honum – þar ríkti ,,fjórbítið“.
Hann braust að fullu undan samspuna New Or-
leans-stílsins og skóp einleiksstíl sem iðaði af
hinni nýju sveiflu; glæsilegur, hugmyndaríkur,
skapandi. Á árunum framundir miðjan fjórða ára-
tuginn var hugmyndaauðgi hans í spunanum
ótrúleg, sköpunarkrafturinn einstakur og sveifl-
an heitari en hjá nokkrum öðrum. Hann bjó yfir
þeim hæfileika alla ævi að allt sem hann snerti
varð djass. Hann gat spilað laglínu án þess að
breyta nótu, utan örlitlu í einstökum lengd-
argildum, þannig að slöppustu slagarar urðu gull-
in list; sköpuð af áherslum, tónmyndun og tilfinn-
ingu. Þó allt sé þetta skrifað niður hljómar það
sem hjóm eitt þegar það er leikið eftir nótunum.
Menn verða að heyra Armstrong af hljómplötum
til að skynja galdurinn.
Sóló eins og gimsteinar
Louis Armstrong giftist píanistanum í King Oli-
ver-bandinu, Lil Hardin, og hún dreif hann
áfram. Hann hætti hjá Oliver og hélt til New
York og lék með stórsveit Fletchers Hendersons
1924-25 og það er ótrúlegt að heyra plöturnar
sem hann hljóðritaði með Henderson. Þar lýsa
sóló hans eins og gimsteinar í þyngslalegum út-
setningunum. Á árunum 1925 til 1928 hljóðritar
Armstrong með hljóðritunarsveitum sínum, Hot
Five og Hot Seven, þau verk er breyttu djass-
inum. Það var þó ekki fyrr en með ,,Wild Man
Blues“ og ,,Poatho Head Blues“ 1927 að sóló hans
náðu þeim hæðum sem fátt jafnast á við í spun-
anum utan meistaraverk hans frá 1928: ,,West
End Blues“, ,,Muggles“, ,,Thight Like This“ og
,,Basin Street Blues“ – og er trompetinngangur
hans í því fyrstnefnda einn sá magnaðasti er
djasssagan geymir. Hann var líka farinn að
syngja þessari rámu röddu sem samkvæmt evr-
ópskri fagurfræði var forkastanleg og Laxness
kallaði garg í Skáldatíma. Sviðsframkoma hans
þótti og villimannsleg í Evrópu – trompetleik-
urinn samt fagur.
Á árunum 1929 til 1947 kom hann nær ein-
göngu fram sem einleikari og söngvari með stór-
sveitum sem aðrir stjórnuðu, en lengst af með
hljómsveit Louis Russells (1935-43) en þar voru
innanborðs menn á borð við básúnuleikarann J.
C. Higginbotham og trommarann Sidney Catlett
að ógleymdum trompetleikaranum Henry ,,Red“
Allen, sem var sá af lærisveinum Louis, ásamt
Roy Eldridge, er þróaði stíl hans áfram og tengdi
hann boppinu. Allen hvíldi Armstrong oft á tón-
leikum en heyrist sjaldan á hljóðritunum Arms-
trongs frá þessum árum, en það var mikilvægt
fyrir Armstrong að hafa fyrsta klassa tromp-
etleikara með sér því hann þjáðist oft af varakvill-
um og kunni lítt að hlífa sér fyrr en í óefni var
komið. En hlustendur sína sveik hann aldrei því
þegar hann gat ekki blásið söng hann því meira.
Umskapandi söngur
Söngur Louis Armstrongs var áhrifameiri en orð
fá lýst og enginn ryþmískur söngvari er á eftir
kom gat forðast áhrif hans. Eitt sinn spurði ég
trompetleikarann og söngvarann Chet Baker um
djasssöngvara og hann svaraði: ,,It́s just me and
Louis Armstrong.“ Fyrir daga Armstrongs var
allur djasssöngur blús, en honum tókst að gefa
söngdönsum hinna miklu bandarísku söngleikja-
tónskálda djasslíf – og margir þeirra dansa væru
öllum gleymdir í dag hefði Armstrong ekki tekið
þá upp á arma sína. 1929 hljóðritaði hann dans
Jimmy McHuges ,,I Cańt Give You Anything
But Love“ og þenur laglínuna til hins ýtr-
asta og umskapar. Flutningur hans verð-
ur tilbrigði við lagið og þannig umskapaði
hann flest verk er hann flutti. Af öðrum
mögnuðum túlkunum hans á söngdönsum
má nefna tökurnar sem varðveist hafa af
Stardust Camichels frá 1932, eitt glæsileg-
asta dæmi um skapandi tónhugsun Arm-
strongs í flutningi á söngdansi – meistaraverk
sem uppi mun verða meðan á djass er hlustað.
Meðleikarar
Því er ekki að leyna að sköpunarkraftur
Armstrongs fór dvínandi er nálgaðist
heimsstyrjöldina síðari og hljóm-
veitir hans voru ansi misjafnar.
Þörfin fyrir að falla hlust-
endum sínum í geð –
gleðja og kæta – varð
oft listrænni túlkun
fjötur um fót, en þó
eru óteljandi dæmi
um snilldarverk frá
þessum árum, s.s.
endursköpun hans á
,,Struttin With Some
Barbercue“ frá 1938,
sem er einn flottasti
trompetkonsert allra
tíma, þó hann sé að-
eins þriggja mínútna
langur.
Eftir stríð fór vegur
stórsveitanna dvínandi,
boppið var komið til sög-
unnar og jafnframt var
áhugi á hinum ,,ekta
djassi“ New Orleans, eða
Satchmo
hinn mikli
Louis Armstrong er tvímælalaust
einn dáðasti tónsnillingur tuttugustu
aldar. Hann breytti djasssögunni, að
mati greinarhöfundar, en velgengn-
ina á hann ekki síst að þakka mann-
gæskunni sem lýsti af honum.
Það var kannski þessi
mannkærleikur, sem allt-
af einkenndi hann, er
gerði hann jafn vinsælan
og raun bar vitni ...
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 2008
8 LesbókTÓNLIST
Louis Armstrong í Háskólabíói 1965 „En
þrátt fyrir allt er þetta sú af óteljandi tón-
listarupplifunum mínum sem ég hefði síst
viljað missa af – örfá gullkorn frá Louis
Armstrong voru meira virði en heilir tón-
leikar uppfullir af snilli flestra annarra
listamanna,“ segir Vernharður.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússo