Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.2008, Blaðsíða 11

Viðar
Eggertsson
vidaregg@islandia.is
Sú rödd var svo fögur, svo hugljúf og hrein,
Sem hljómaði til mín úr dálitlum runni;
Hún sat þar um nætur og söng þar á grein
Svo sólfögur ljóð um svo margt sem ég unni,
Og kvöld eftir kvöld hóf hún ástarljóð ein –
Ó, ef að þú vissir, hvað mikið hún kunni.
J
á, ég veit. Ég veit að skáldið Þorsteinn
Erlingsson var ekki að yrkja um leik-
arann Lárus Pálsson í þessu ljóði. Hann
var að yrkja um sólskríkjuna, sem söng
sín fegurstu ljóð og röddin barst utan úr
dálitlum runni. Sólskríkjan var ekki
sýnileg, en söngur hennar heyrðist samt. „Ó, ef
að þú vissir, hvað mikið hún kunni …“ Runninn
var eins og útvarpstæki skáldinu, skáldinu sem
lifði á útvarpslausri öld.
„Sú rödd var svo fögur, svo hugljúf og
hrein …“ Ég get ekki að því gert að í hvert sinn
sem ég heyri rödd Lárusar Pálssonar, þá koma
þessar ljóðlínur skáldsins, mér í hug.
Þessi einstaka rödd, karlmannleg, viðkvæm,
blæbrigðarík, en túlkunin svo fyllt en þó svo yf-
irmáta hógvær og næm.
Ég segi „… þegar ég heyri rödd Lárusar“.
Það er satt, aldrei sá ég Lárus á sviði, þennan
leikara sem þó fór um allt land margoft, til að
leyfa sem flestum Íslendingum að njóta hæfi-
leika sinna. Er of ungur til þess, þó ég sé orðinn
þetta gamall. En ég hef margoft heyrt Lárus og
þannig átt stundir þar sem heimar hafa opnast,
allt fyrir tilstilli þessarar raddar. „Sú rödd var
svo fögur, svo hugljúf og hrein …“ Rödd lista-
mannsins er eins og söngur sólskríkjunnar í
ljóði Þorsteins
Tveir mikilhæfir listamenn
Við höfum átt þeirri gæfu að fagna að við höfum
átt Ríkisútvarp, útvarp sem hefur hleypt að
hljóðnemum sínum, okkar bestu listamenn
orðsins. Leiklist og bókmenntir og tónlist, hafa
verið ríkur þáttur í útvarpinu frá stofnun, í árs-
lok 1930.
Strax árið 1941 lék Lárus í fyrsta sinn í út-
varpið. Það eru til frumstæðar upptökur af list
hans frá því ári og ein þeirra prýðir tveggja
platna safn sem kom út fyrir ári. Á þeim tíma
var flest flutt beint í útvarpið og ekki tekið upp
til varanlegrar varðveislu. En smátt og smátt
varð til hljóðritunarsafn. Með auknum gæðum
upptökutækja varð til betra hljóðritunarsafn.
Sólskríkjurnar fóru að syngja í runnunum. Fáar
sungu af meiri list en Lárus, ef nokkur. Það
væri þá helst vinur hans og samstarfsmaður í
listinni, Þorsteinn Ö. Stephensen, sem kunni
jafn vel að túlka texta í útvarp, svo að söngurinn
varð að einstakri upplifun þeim sem hlýddi.
Þessir tveir listamenn áttu ógleymanlegan sam-
leik sem Lenni og Geroge í stórvirki John Stein-
beck, Mýs og menn, þar sem Lárus var einnig
leikstjóri. Lárus kunni að miðla öðrum af næmi
sinni og þekkingu. Það var ómetanlegt fyrir Út-
varpsleikhúsið að Þorsteinn Ö. Stephensen, sem
var ráðinn fyrsti leiklistarstjóri þess, 1947,
skyldi fá Lárus með sér til samstarfs, bæði sem
leikara og ekki síður sem leikstjóra. Því með lið-
sinni hans varð flutningur leikrita í útvarpi unn-
inn af metnaði og listfengi. Lárus leiðbeindi öðr-
um leikurum hvernig best væri að fága list sína
fyrir útvarp. Þess vegna, og ekki síst, eigum við
svo marga perluna í runna og ranni útvarpsins.
Þeir félagar áttuðu sig á að útvarpsleikrit er
sérstök listgrein. Eina listgreinin sem útvarpið
hafði skapað og Útvarpsleikhúsið er eina leik-
húsið sem hefur lagt sig eftir við að þróa og efla
þessa listgrein.
Hljóðritunarsafn
Í hljóðritunarsafni útvarpsins er að finna ara-
grúa af upptökum á list leikara þjóðarinnar í
rúmlega 60 ár. Útvarpsleikhúsið hefur þannig
skrásett og varðveitt list nær allra okkar leikara
í alla þessa áratugi. Frá því áður en eiginlegt at-
vinnuleikhús hófst á Íslandi. Þó að Útvarpsleik-
húsið hafi formlega verið stofnað 1947 hefur það
flutt leiklist frá stofnun útvarpsins eins og áður
sagði. Það er ómetanlegt gildi sem Útvarpsleik-
húsið hefur haft. Vegna þessa eigum við söng-
raddir sólskríkjanna – raddir leikara okkar.
Varðveittar. Það er einstakt. Það er mikilvægt.
Því leiklist sviðsins og flest afrek leikara okkar
eru forgengileg. List leikarans hverfur um leið
og tjaldið fellur á síðustu sýningu hvers leik-
verks. En í útvarpinu lifir hún áfram. Langoft-
ast eini vitnisburðurinn um list leikara sem
helgað hefur ævi sinni þessari forgengilegu list.
Þó að sjónvarp og kvikmyndir hafi komið til
sögunnar hafa þau ekki megnað að skrá sam-
tímasöguna um list leikarans, í nándar nærri
eins miklum mæli og Útvarpsleikhúsið hefur
gert. Það hefur staðið vörð um list leikaranna
okkar. Á hverju ári heyrum við yfir hundrað leik-
ara flytja list sína í útvarpi, bæði í nýjum upp-
setningum Útvarpsleikhússins sem og flutningi
verka úr safni þess. Það eru verðmæti sem ekki
verða tekin frá hnípinni þjóð í skugga kreppu.
Og það má ekki. Það eru söngvar sólskríkjunnar
á dimmum vetri.
Blikur á lofti
Því ber þó ekki að neita að Útvarpsleikhúsið hef-
ur átt undir högg að sækja. Það vill stundum
gleymast að það er ennþá stærsta leikhús lands-
ins, það er leikhús allra landsmanna. „Það er
leikhús fátæka mannsins,“ sagði kona nokkur við
mig um daginn. Það eiga allir frátekið sæti í Út-
varpsleikhúsinu.
Stundum vilja menn hagræða og spara og þá
liggur oft beinast við að höggva að þessum rótum
íslenskrar alþýðumenningar. Því, sem útvarps-
efni, er útvarpsleiklist dýrt útvarpsefni, en út-
varpsleikrit er samt ódýrasta form leikhússins.
Það er hægt að framleiða og frumflytja 12 ný ís-
lensk leikrit með frumsaminni tónlist og gæða
leik fyrir sömu upphæð og það kostar að fram-
leiða einn 40 mínútna þátt í leikinni sjónvarps-
þáttaröð. Að skera Útvarpsleikhúsið niður við
trog, eins og stundum eru blikur á lofti um, til að
auka möguleika á leiknu sjónvarpsefni, gefur nú
ekki meira í aðra hönd en það. En fórnin yrði
stór. Ein listgrein útilokar ekki aðra. Ein list-
grein kemur aldrei í stað annarrar. Ljósmyndin
kemur aldrei í stað málverksins. Bloggsíðan
kemur aldrei í stað bókarinnar. Kvikmyndin
kemur aldrei í stað leikhússins. Sjónvarps-
kvikmynd kemur aldrei í stað útvarpsleikritsins.
Útvarpsleikhúsið fer yfir landið í einu vet-
fangi, það breiðist á ógnarhraða yfir landið – og
miðin – og út yfir landsteinana. Fólk sem skilur
og talar íslenska tungu í öðrum heimsálfum,
skrifar mér bréf og þakkar fyrir að eiga Út-
varpsleikhúsið að. Það þakkar því að með auk-
inni tækni getur það sest við tölvuna sína og not-
ið góðrar útvarpslistar, Útvarpsleikhússins. Og
þar hljóma okkar bestu leikarar í vönduðum
uppsetningum, bæði nýjum og eldri. Þar hljóma
ungu leikararnir okkar. Þar hljóma eldri kyn-
slóðir leikara, leikara sem hafa gefið okkur svo
margt. Þar hljóma gengnir leikarar, Lárus Páls-
son og Þorsteinn Ö. Og svo ótal ótal ótal margir
fleiri. Því Útvarpsleikhúsið hefur varðveitt
þeirra annars forgengilegu list. Skráð hana í
frumriti á spjöld sögunnar.
Í djúpunum
Í djúpi safnsins í Efstaleiti er að finna, ef vel er
gáð, óhemju magn af röddum leikara, sem
flytja okkur söngva íslenskunnar, eftir okkar
bestu skáld og bestu skáld heimsins. Þetta safn
er í dag ryksafn, það er að safna ryki og ekki
auðvelt að átta sig þar á fjársjóðunum sem það
hefur að geyma.
Útvarpið hefur ekki haft bolmagn til að skrá
það á þann hátt að aðgengilegt sé sem skyldi.
Raddirnar safna ryki í myrkviðum safnsins.
Í geymslum útvarpsins er að finna ljósrituð
handrit að þúsundum leikrita á íslensku, bæði
frumsaminna og þýddra, sem eingöngu eru til í
þessu safni útvarpsins. Leikrit sem flutt hafa
verið í Útvarpsleikhúsinu. Útvarpið hefur held-
ur ekki getað skráð það safn að neinu marki svo
það megi verða aðgengilegt fyrir þá sem gætu
haft af því gagn og gaman. Þannig, hefur því
miður, safnast mikið af dýrgripum sem fengið
hafa að safna ryki í tímanna rás. Dýrgripir í
myrkum runnum útvarpsins. Söngur sólskríkj-
anna heyrist ekki úr slíkum myrkviðum.
Við getum tekið heilshugar undir með skáld-
inu í ljóðinu: „Ó, ef að þú vissir hvað mikið hún
kunni.“
Stundum rofar þó til. Eins og þegar María
Jóhanna Lárusdóttir kom og lagði til atlögu við
rykfallnar upptökur af list föður síns í safni út-
varpsins og heimti þær fram í dagsljósið, svo nú
eigum við aðgengi að rödd Lárusar Pálssonar.
Þökk sé henni.
Því, „Sú rödd var svo fögur, svo hugljúf og
hrein …“.
Nútíma-Útvarpsleikhús
Útvarpsleikhúsið er í stöðugri þróun í sinni list,
með auknum tæknimöguleikum er hljóð-
vinnslan öll önnur en áður var og útvarpsleikrit
eru ekki síður hljóðlistaverk, enda koma tón-
skáld og tónsmiðir í æ ríkari mæli að vinnslu út-
varpsleikrita. Þetta er lifandi listform. En hvað
sem okkur tekst að gera hljóðheiminn betri og
betri … þá stendur eftir, sem grunnur alls, list
leikarans, röddin hans.
„Sú rödd var svo fögur, svo hugljúf og
hrein …,“ sagði Þorsteinn í ljóðinu sínu um sól-
skríkjuna, sem sat þar á grein og söng úr runn-
anum sínum.
Röddin
Lárus Pálsson og Útvarpsleikhúsið
Nýlega kom út ævisaga Lárusar Pálssonar eft-
ir Þorvald Kristinsson. Hér er saga hans rakin
saman við sögu Útvarpsleikhússins og staða
þess rædd í síbreytilegum heimi.
Höfundur er forseti Leiklistarsambands
Íslands og stjórnandi Útvarpsleikhússins.
SKÓLI, NÁM, SAMFÉLAG
Hér endurspeglast djúpur
skilningur höfundarins á
menntamálum og víðtæk reynsla
hans bæði af stefnumótandi starfi
menntastofnana og á vettvangi
skólans. Hann opnar lesendum
víða sýn með því að tengja þau
sögulegum, félagslegum og
menntapólitískum þáttum, jafnt sem
þroskasálfræðilegum og uppeldis- og
kennslufræðilegum.
Wolfgang Edelstein
Kilja. 220 bls.
AF JARÐARINNAR HÁLFU
Ritgerðir af tilefni sextugsafmæli
Péturs Gunnarssonar
Pétur er einn af virtustu og
vinsælustu rithöfundum Íslendinga.
Fyrsta skáldsaga hans, „Punktur
punktur komma strik“, kom út árið
1976 og vakti verðskuldaða athygli.
Þar túlkaði Pétur á nýstárlegan hátt
sýn og reynslu nýrrar kynslóðar
Íslendinga sem höfðu alist upp á mölinni eftir seinni
heimstyrjöldina. Í tilefni af sextugsafmæli hans efndu
Hugvísindastofnun og Bókmenntafræðistofnun Háskóla
Íslands til Pétursþings, ráðstefnu þar sem hópur
fræðimanna og rithöfunda leit yfir höfundarverk Péturs,
velti einstökum verkum fyrir sér og ræddi inntak og
stöðu þeirra í íslenskum samtímabókmenntum.
Jón Karl Helgason & Torfi Tulinius ritstj.
Kilja. 132 bls.
BÓKABYLTING 18. ALDAR
Bókin fjallar um þá miklu grósku
sem var í fræðastarfi og útgáfu bóka
um íslenska menningu og náttúru á
tíma upplýsingarstefnunnar. Sagt er
frá þeim mönnum og samtökum sem
gerðu íslenskar fornbókmenntir
aðgengilegar fyrir hinn menntaða heim
og rannsóknum á náttúru og lands-
högum. Á síðari hluta aldarinnar hljóp mikill vöxtur í
rannsóknir á íslenskum handritum og útgáfu þeirra og er
sú saga rakin. Ítarlega er sagt frá mesta sagnfræðiriti
þessa tímabils, Kirkjusögu Finns biskups Jónssonar.
Aðalgeir Kristjánsson
Kilja. 160 bls.
H Á S K Ó L A Ú T G Á F A N haskolautgafan.hi.is – hu@hi.is – s. 525 4003
ÆTTARTÖLUSAFNRIT SÉR
ÞÓRÐAR JÓNSSONAR Í
HÍTARDAL I-II
Stórmerk frumheimild fyrir
íslenskar ættfræðirannsóknir.
Ættartölusafnritið er
samtíðarheimild um ættir,
afkomendur og búsetu fjölda
Íslendinga á fyrri hluta 17. aldar. Af
því spruttu yngri gerðir auknar efni
um nýjar kynslóðir og frá þessum
ritum er runnin ómæld þekking
í prentuð ættfræðirit á nútíma.
Guðrún Ása Grímsdóttir
annaðist útgáfuna
Kilja. 1012 bls.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. NÓVEMBER 2008 Lesbók 11LEIKHÚS
Lárus Pálsson
Lárus leiðbeindi öðrum leik-
urum hvernig best væri að
fága list sína fyrir útvarp.