Samvinnan - 01.04.1945, Qupperneq 5

4. HEPTI
SAMVINNAN
sótti fast á að komast aftur næsta vor til bónda, og
fékk þá ósk uppfyllta. Hinn mikli flutningur kaup-
staðabarna í iðjulausár heimavista^vdrksmiðjur í
-sveit, var afsakanlegur á stríðsárum, til að forða börn-
um frá loftárásahættu, en óafsakanlegt glapræði frá
uppeldislegu sjónarmiði.
Merkisbóndi á Suðurlandi, sem lætur börn sín vera
4 mánuði á heimavistarskóla í sveitinni, undir venju-
legum skilyrðum, hefur sagt mér, að þessi tiltölulega
stutta burtvera breyti börnunum, að sumu leyti í
óhagstæða átt. Börnin losnuðu sálarlega frá fjöl-
skyidunni og heimilsstörfunum. Upplausn fjölskyld-
unnar byrjaði þá þegar. Þetta er mjög merkilegt
atriði og hefur ekki verið veitt athygli sem skyldi,
enda er nálega allt uppeldisskipulag landsins, eins og
Það er nú, innflutt frá útlöndum, gagnrýnislítið. Hér-
aðsskólarnir og hinir nýju húsmæðraskólar sveitanna
eru einu íslenzkar framkvæmdir í skólamálum lands-
ins. Ég hef nýverið í Ófeigi bent á íslenzkt úrræði,
að því er snertir sumardvöl kaupstaðarbarna í sveit.
^ar er lagt til, að fólkið í kaupstöðunum og kaup-
túnunum, sem á ekki aðgang að sveitaheimilum fyrir
börn sín, verði að skapa sjálft myndarleg dvalar-
heimili, ekki fjærri átthögunum, helzt á fallegri jörð
við sjó eða vatn, þar sem hægt er að láta börnin,
undir stjórn og eftirliti kennara, fást við margs kon-
ar vinnu, við skepnur og báta, samhliða leikjum og
fræðslu um náttúruna með viðeigandi ástundun þjóð-
legra fræða.
Miður holl áhrif frá Danmörku.
Islendingar bjuggu um þúsund ára skeið í dreifbýli
á ströndum og í dölum landsins. Alla þessa stund var
heimilis skóli æskunnar, bæði um vinnubrögð og bók-
nám. Ef frá eru taldir hinir fámennu skólar í Odda
°g Haukadal, og latínuskólar biskupssetranna, var
heimilisuppeldið eina menntabraut íslendinga. Skól-
ar biskupssetranna og nám nokkurra fslendinga er-
lendis var að vísu mjög nauðsynlegur og óhjákvæmi-
legur liður í andlegri starfsemi þjóðarinnar, en þeir
háðu aldrei beinlínis nema til mjög fárra manna
af hverri kynslóð. Prestarnir höfðu hins vegar mikil
áhrif og studdu heimilisuppeldið á mjög heppilegan
hátt.
hegar byggð fór að aukast við sjóinn, og kauptún
°g kaupstaðir að myndast, hlaut að verða veru-
leg breyting á uppeldismálunum, En þessi breyting
Varð því með fremur lítilli forsjá. í stað þess að láta
uPpeldi þéttbýlisins þróast á íslenzkum grundvelli,
Varð hér aðallega um að ræða gagnrýnislitla eftir-
stælingu af framandi uppeldisvenjum. Skólar voru
settir á stofn, venjulega í lélegum húsakynnum, með
ófullkomnum tækjum. Þar var eingöngu lögð stund
á bókleg fræði, lexíulestur, yfirheyrslu og endursagn-
ir. Um verklegt nám var ekki að ræða í þessum skól-
um og heldur ekki íþróttir. Eina íþróttin, sem fs-
lendingar höfðu stundað óslitið frá fornöld, glíman,
lagðist niður, svo að segja óumtalað, í bylgju hins að-
flutta, óathugaða skipulags.
Það, sem einkenndi hina nýju skólaskipun, sem
tók að þróast, eftir að kaupstaðarmyndun varð örari
og þjóðin réði mestu um fjármál sín, voru dönsk á-
hrif og fyrirmyndir. Meðan menntaskólarnir voru í
Skálholti og á Hólum, og síðar á Bessastöðum, var
uppeldið að mestu leyti á grundvelli forníslenzkrar
heimilismenningar. En um leið og skólinn var fluttur
frá Bessastöðum fyrir 100 árum, gerðist mikil stefnu-
breyting. Formáli hinnar nýju skólasögu íslendinga
var afhrópun Sveinbjörns Egilssonar, eftir að skól-
inn var kominn til Reykjavíkur. Deiluefnið var það,
að piltar vildu ekki þola hömlur á áfengisnautn
sinni, og flæmdu einhvern mesta velgerðarmann ís-
lenzkrar tungu frá skólanum. Eftir að hér var komið
sögu urðu íslenzkir skólar fátækleg eftirmynd danskra
menntastofnana. Barnaskólar, gagnfræðaskólar,
menntaskólar og kvennaskólar var allt látið líkjast
sem mest því, sem kennarar höfðu séð í Danmörku.
Torfi í Ólafsdal hóf búnaðarskólastarf í rammís-
lenzkum stíl og varð hinn mesti fremdarmaður. En
dansk-menntuð yfirvöld vanræktu þá stofnun og
komu henni loks á kné, en í þess stað voru gerðir
bóklegir búnaðarskólar, þar sem nemendur áttu að
verða vasaútgáfa af kandídötum frá búnaðarháskóla
Dana. Um langa stund var íslenzk landbúnaðrfræðsla
tveggja vetra bóklegt nám, án þess að snert væri á
starfi í fjósi, hesthúsi eða við fjárgeymslu. Á sama
hátt var skipulag barnaskóla.gagnfræðaskóla, kvenna-
skóla og menntaskóla, allt aðfengið, og ekki byggt á
grundvelli þjóðlegrar reynslu. Þannig hélt hin er-
lenda sókn áfram þar til samvinnumenn hófu merki
þjóðlegrar menningar með byggingu sundlauganna,
héraðsskólanna og hinna nýju kvennaskóla, sem
lögðu megináherzlu á verklega menntun. Síðan urðu
menntaskólarnir fyrir sams konar áhrifum. Skóla-
selin og námsferðir nemenda í þeim skólum var tilraun
til að tengja menntaskólana að einhverju leyti við
byggðina í dreifbýliinu og starfslífið í landinu.
Héraðsskólalöggjöfin 1939.
Héraðsskólahreyfingin spratt upp úr frelsisvakn-
ingu æskunnar í byrjun aldarinnar og frá samvinnu-
félögunum en hvort tveggja voru skilgetnar dætur
fornar byggðamenningar. Héraðsskólahreyfing'm varð
fyrir tvenns konar aðstöðuhagræði í upphafi. Annars
109