Fálkinn - 15.05.1937, Síða 5

!•' A L K 1 N N
o
sínu sóma um æfina, en Elísabet
ljet sig það einu gilda, hún elskaði
Dudley og engan annan. Hann var
fríður maður sinum og hið mesta
glæsimenni, fullkominn hirðmaðuv
og allvel metnaður. Giftur var hann
en Elísabet skeytti því engu, hann
geymdi konuna sína á óðalssetri
sínu upp í sveit og sá hana sjaldan,
en var öllum stundum við hirðina.
Vinátta þeirra drotningarinnar og
Dudley komst brátl í hámæli, ekki
síður en Edwards konungs og frú
Simpson á vorum dögum. Fólk
pískraði í sjálfri höllinni um frið-
iiinn Dudley og frjettirnar bárust út
um allan heim, þó að þær færu
hægar en Simpsonstíðindin, því að
])á var hvorki síminn nje útvarpið.
Sendiherrar Englendinga við erlend-
ar hirðir fóru að skrifa William
Cecil um þennan frjettaburð og
spyrja hvað þeir ættu að gera: lýsa
hann ósannindi eða viðurkenna
hann. Cecil átli úr vöndu að ráða,
en samtöl hans við drotninguna
báru engan árangur. Nokkru seinna
færðist skörin upp í bekkinn er
kona Dudleys dó skyndilega. Var
almælt, að Dudley hefði gefið henni
eitur. Hvort drotningin hefir trúað
þvi, er ekki upplýst, en sennilegt
er, að þó að hún hefði vitað að
hann hefði gert það, þá hefði hún
varla slept hendi af honum fyrir
því, svo mjög elskaði hún hann og
fyrirgaf lionum alt. William Cecil
mun helst hafa kosið að hún gifl-
ist Dudley og sjálf ínun hún hafa
verið að því komin um eitt skeið,
en hætti við. Enginn mátti hafa
áhrif á völd hennar, ekki einu sinni
Dudley. Yfirleitt var hann alveg
valdalaus, þó að hann væri í svona
miklu vinfengi við drotninguna og
slundum reiddist hann ofríki henn-
ar. En samt loddu þau saman, Cecil
til meslu skapraunar.
Lundúnabúar nutu fyrst og fremst
umönnunar Elísabetar drotningar en
hún gerði sjer einnig far um, að
kynnast sem best þegnum sínum
út um sveitir landsins. Á hverju ári
fór hún í tveggja mánaða ferðalag
með alla hirðina með sjer og dvaldi
þá á einhverju höfðingjasetrinu eða
var gestur einhvers greifadæmisins
eða bæjarins og var ávalt fagnað
mcð kostum og kynjum. Hún hafði
afar mikla ánægju af þessum i'erð-
um sjálf, þvi að henni var það yndi
að kynnast fólki og baða sig i þegn-
hollustunni, og kunni vel að afla
sjer vinsælda. En hirðmönnunum
var minni ánægja að þessum ferða-
lögum, sem kröfðusl afar mikils
undirbúnings og kostuðu margvís-
legt amstur. Það var eins og bú-
ferlaflutningur. Eigi aðeins fatnað
þurfti að flytja með sjer heldur og
húsgögn, sængurföt, bprðbúnað, eld-
húsgögn og margt annað. En þó
ekki hefði verið nema fatnaðurinn
einn, þá þurfti hann ærinnar um-
hugsunar. Því að búningarnir voru
margbrotnir í þá daga og þar við
bættist að Elisabet kom aldrei fram
nema einu sinni i sama klæðnaðin-
um og hafði fataskifti oft á dag. Þaö
voru heilir vagnfarmar af fatnaði,
sem lnin hafði með sjer.
Drotningin hjelt þessum ferðum
áfram fram á elliár sin og hún niun
hafa verið 07 ára, þegar einn hirð-
maðurinn kvartaði undan ferðad-
laginu og hún svaraði: „Gamal-
mennin geta þá setið heima, en jeg
fer með unga fólkið með mjer“.
Árin liðu og eldri kynslóðin hvarf
i moldina, en sjálf hjelt Elísabet
sjer furðu vel, bæði á sál og líkama.
Hún varð að vísu svo hrukkótt og
grettin, að þó hún makaði sig í
smyrslum og farða gat hún ekki
leynt ellimörkunum í andlitinu. Hún
misti smátt og smátt tennurnar og
sköllótt varð hún, svo að hún not-
aði parruk. En líkaminn varð furðu
barlegur og til þess að halda hon-
um við byrjaði hún daginn með
dansæfingum og til þess að halda
heilsunni gætti hún mesta hófs i
mat og drykk.
Elisabet átti við ýms vandamál að
stríða innanlands og ýmsir þjóðböfð-
ingjar erlendis gerðu það sem þeir
gátu til þess að gera lienni lífið
súrt. Mesti sigurvinningur hennar
var yfir hinum gamla biðli hennar,
Philip Spánarkonungi, er sendi út
flota sinn til að taka England, til
hefnda fyrir það, að Maria Stuart
var tekin af lifi. Ósigur spánska
flotans 1588 er talinn einn herfi-
legasti ósigur veraldarinnar og varð
upphafið að hnignun Spánverja.
Á efri árum mættu henni margar
raunir. Dudley hertogi af Leicester
dó, en að vísu var ást hennar til
hans kulnuð þá. En á gamalsaldri
var hún gripin af ofurást á ungum
frænda sínum, jarlinum af Essex.
Hann var þrjátíu árum yngri en
hún, og má því nærri geta, að hún
hefir ekki fengið ást sína endur-
goldna. Hann varð hirðmaður korn-
ungur og Elisabet varð þegar svo
heilluð af honum að hún gerði hann
að uppáhaldsgoði sínu og sæmdi
hann öllum hugsanlegum mannvirð-
ingum. Hann var að vísu ýmsurn
góðum kostuin búinn, enda varð
hann mjög vinsæll i landinu, og el'
honum hefði ekki venð spilt með
illu uppeldi er líklegt að haan hefði
lótið margt þarft eftir sig liggja. En
enska hirðin var ljeleg uppeldi.s-
slofnun í þá daga og Elisabet ekki
holl fóstra. Hún fór með hann eins
og leikfang; einn daginn umgeksc
hún hann eins og mikilsmetinn
mann en annan daginn kjaftshögg-
aði hún hann eins og óþægan skóla-
strák, alveg eftir því hvernig í
henni lá. Hafði sú meðferð eklci
holl óhrif á skapsmuni Essex. Hann
varð dutlungafullur ofstopamaður
og varð þess brátt var, að hann gat
leyft sjer margt gagnvart drotning-
unni og fór að svara henni í sömu
mynt.
Á fáum árum náði hann svo mikl-
lun völdum yfir drotningunni að
hann gat leyft sjer að finna að gerð-
um hennar og setja út á athafnir
hennar, og svældi undir sig ýms
áhrifamestu embættin i landinu. Það
hafði áður verið besti kostur Elisa-
betar, að hún hafði kunnað að velja
sjer aðstoðarmenn og hafa jafnan
rjetlan mann á rjettum stað. Henni
duldust ekki gallar jarlsins af Essex
en hún gal ekki neitað honum. Og
hann varð henni og ensku þjóðinni
dýr maður.
Síðasti þáttur í viðskiftum þeirra
varð sá, er uppreisnin varð i Ir-
landi og Elisabet Ijel það eftir Essex,
að hann fengi yfirstjórnina yfir
hernum, sem sendur var til þess að
bæla niður uppreisnina. Þetta var
erfitt verk og krafðist bæði hygg-
inda og persónulegrar hugprýði.
Drotningin Ijet þetta eftir honum,
en fylgdist með kvíða með frjettun-
um sem komu frá írlandi. Essex
gerði hvert axarskaftið öðu verra.
Loks þraut drotninguna þolinmæð-
ina og hún sendi líssex harðorðar
fyrirskipanir um hvað hann ætti
að gera og hvað ekki. írlandsför
jarlsins varð argasta sneypuför, en
hann gat ekki fengið sig til að hverfa
aftur heim til drotningarinnar sem
sigraður maður. Tók hann þvi það
óyndisúrræði að ganga á band með
uppreisnarmönnum og gera samsæri
gegn drotningunni..
Við slíkum landráðum og upp-
reisn var aðeins ein refsing til:
dauðinn. Hinn 25. febrúar 1601 sleig
jarlinn af Essex upp á höggpallinn
í Tower og var tekinn af lifi, að-
eins 34 ára gamall. Elisabet varð
aldrei söm manneskja eftir að hafa
undirskrifað þann dauðadóm og
tveimur árum síðar dó hún, sjötug
að aldri, eftir 45 ára ríkisstjórn,
Henn sem lifa. 7.
Thomas Carlyle.
Með Carlyle verða aldaskilti
í enskum bökmentum og enda
í lieimsbókmentunum. Hann
ættu sem fleslir að þekkja þvi
að hann verður jafnan talinn
meðal allrafremstu stórmenna
i engilsaxneskum bókmentum
síðustu aldar.
Thomas Carlyle fæddist 4.
des. 1795 i Ecclefechan í Skot-
landi. Faðir lians var múrari.
Fjórtán ára gamall fór bann fót
gangandi til Edinborgar, 120
kílómetra og' stundaði þar nám
og svalt i fimm ár. Hann fjekst
við kenslu ])ó bonum liund-
leiddist það, en það var eina
ltiðin til þess að hann gæti sjálf-
ur stundað nám sitt áfram —
stærðfræði, lieimspeki, mál og
bókmentir.
Arið 1837 gaf hann út bók
sína, „Franska stjórnbvltingin“.
Slik saga hafði aldrei verið rit-
uð áður á nokkru máli. Carlyle
sýnir sig þar ekki aðeins sem
Iiárnákvæman sagnritara lield-
ur og sem stórskáld. Hann lýsir
viðburðunum og lætur þá koma
fram lifandi, en segir ekki frá;
sagan hans verður lifandi og
lesandinn lifir upp viðburð-
ina. Mál hans er þróttmikið og
ákaft, eins og byltingin sjálf.
Það er eins og lesandinn sitji i
leikhúsi og liorfi á. Maður
kynnist Mirabeau, livað hann
lmgsaði og hvað hann vildi, les-
andinn rabbar við hann. Jafn-
vel hinn þögli Robespierre leys-
ir frá skjóðunni. Lesandinn fylg-
ist með hersveitunum, heyrir
ir sigurópin, lendir i þvarginu
á gölum Parísarborgar og les
tilkynningarnar frá uþpreisnar-
mönnum. Hann lifir sig inn í
viðburðina.
Carlyle var þrautkunnugur
bókmentum Þjóðverja. Þessa
þekkingu sina notaði hann sjer
í bókinni „Sartor resartus“
(Rætti bótaskraddarinn), sem
er ein af eflirtektarverðusln
bókum 19. aldarinnar í enskum
bókmentum. Gagnrýnendurnir
urðu svo forviða á þessari bók
þegar hún kom út, að þeir köll-
uðu bana „bókmentalega vit-
firring“. En amerikanski spek-
ingurinn Ralph Waldo Emer-
son, sem var sladdur í Englandi
þegar bókin kom út, las hana
og varð hugfanginn. Ljet hann
gefa bókina út i Ameríku og
þar var benni tekið með kost-
um og kynjum og skapaði hún
]iar nýja stefnu og hafði stór-
kostleg áhrif á hugarfar al-
mennings.
Carlyle segir i „Sartor Rc-
sartus": „Látið mig tortimast,
fordæmast, devja eða fara i æfi-
sem markaði timamót i sögu ensku
þjóðarinnar og lagði grundvöllin að
heimsveldinu bretská.
langa helvítisvist, ef svo vill
verða; en lygi og lál skal jeg
aldrei þola. Jeg liata það, bata
það af allri sálarorku minni, og
jeg vil hata, fyrirlíta og' berj-
asl við það, meðan nolckur lifs-
neisti er í mjer, — jafnvel þó
að það sjeu goð og drotnar ver-
aldarinnar. Látið lygina og tildr
ið gera mjer eins ilt og það get-
ur“. ög hann bætir við: „Frá
þessari stundu lel jeg andlega
endurfæðing mína. Þetta var
eldskírn min. Frá þessum tíma
byrja jeg að verða maður“.
Undir binu saklausa nafni
„Sarlor Resartus“ felst boðun
víðtækrar og djúptækrar ger-
bótastefnu. Alla bjátrú, allá
virðingu fyrir arfteknum stofn-
ununi og siðvenjum ber að
brjóta á bak aftur. Alla l'alska
virðingu fvrir hjegóma og prjáli
á að troða undir fótum. Nýjar
hugsanir eiga að ná völdum á
liuganum — ný lífsskoðun. Við
megum ekki ljúga, megum ekki
bræsna, segir Carlvle. Heill
þjóðfjelagsins þarf ekki lygar-
anna við. Við megum aldrei
virða það, sem ekki er virðing-
arvert.
Mikilmennin eru driffjöður
þróunarinnar, segir liann. Og
skoðun sina á sögunni hefir
hann lýst i bókinni „Heroes,
Ilero Worship and the Heroic
History“, sem om út 1841.
í „Past and Present", sem út
kom 1843 gerir hann upp reikn-
ingana við samtíð sína. Hann
lýsir hinum dáðlausu yfirstjett-
um, sem lifir á einskisverðum
erfikenningum, bann gerir
mammonsdýrkunina blæilega.
„Vinnan er lvkill himnaríkis“,
segir hann. „Látum oss s.já aft-
rrhvarf hins síðasta iðjuleys-
ingja til gleðiboðskapar vinn-
unnar".
Tomas Carlyle var miklu
meira en snildar rithöfundur.
Bókmentirnar voru honum að-
eins meðal, en ekki takmark.
Hann laldi bókina besta prje-
dikunarstól þeirra tíma. Hann
skrifaði aðeins til þess, að koma
hugsjónum sínum á framfæri
við almenning — lil þess að
rödd lians gæti borist til þeirra
sem fjærst voru. Hann liefði
talað meira en hann skrifaði,
ef hann belði lifað á útvarps-
öldinni.
A íslenskn mun lítið eða ekk-
ert vera til þýtl eftir Thomas
Carlvle. En á norðurlandamál-
unum þremur eru öll aðalrit
hans lil í góðum þýðingum.
ViÖ rannsókn hefir þa'ð komið i
l.iós, að úr liákarlalifur er hægt að
vinna efni, sem hefir fullkominn
fjóluilm. Er þegar farið að gera ilm-
vötn úr þessu efni. Fyrrum var há-
karlinn ekki í hávegum hafður og
lýsið var það eina sem menn unnu
úr honum. En nú er skrápurinn not-
aður í skó, til bókbands og í kven-
töskur, kjötið i mjöl og lifurin i
lýsi — og ilmvötn!