Fálkinn - 26.02.1938, Blaðsíða 4

4
FÁLKINN
Þjóðminjasafnið
Sifíiu-ðiir fíiiðmmuisson móilari.
„Til þess að vjer skiljum
þjóðerni vorl og sögu
landsins bæ'öi að fornu og
nýju, og til þess að vjer
skiljum fornsögurnar,
þarf langt um meira en
menn enn liafa bugsað
um, og vil jeg fyrst telja
sem eitt af því nauðsyn-
legasta: þjóðlegt forn-
gripasafn“.
SigurSur GuSmundsson
málari.
ÞjóSíninjasafn íslands var
stofnaS áriS 1863 og á 75 ára
afmæli um þessar mundir. í
grein ]>essari verSur skýrt frá
tildrögunum til stofnunar safns-
ins og' þróun þess í stórum
dráttum, og er einkum stuðst
við minningarrit um safnið
á 50 ára afmæli þess eftir nú-
verandi þjóðminjavörð, Matthí-
as ÞórSarson (Árbók Fornleifa-
fjelagsins 1012). Þetta safn er
sannarlega kjörgripur þjóðar-
innar.Þar er samandreginnáeinn
slað hinn mesti fróðleikur um
menningu íslendinga að fornu
og nýju, sem nokkursstaðar er
vöi á. Þar 'eru hundruð og þús-
undir gripa, sem segja hver sina
sögu, sögu, sem annars væri oft
glevmd eða myrkri liulin. A
engan veg yrði það tjón bætt,
ef þetta dýrmæta safn henti eitt-
hvert slvs, af bruna eða öSrum
völdum. Það væri þjóðarskaði,
óbætanlegt tjón fyrir menningu
hinnar íslensku þjóðar. Vík jeg
því að þessu í upphafi, að því
fer fjarri, að þjóðminjasafniS' sje
í öruggmn húsakynnum, þar
siem það er nú, og verður nán-
ara minst k það hjer síðar.
Stofnun þjóSminjasafnsins.
Tildrögin að stofnun safnsins
voru þessi:
Vorið 1860 fanst skamt frá
Baldursheimi í Mývatnssveit dys
með mannsbeinum og bests-
beinum í og ýmsum hlutum, er
!>entu á, að dysin var karl-
mannsdys frá elstu tímum sögu
vorrar. Fregnin um fund þenn-
an varð heyrinkunn, og er Sig-
urður Guðmundsson málari,
sem þá var fyrir fáum árum
sestur að í Reykjavík eftir nokk-
urra ára veru til náms í Kaup-
mannahöfn, lieyrði rætt um
fundinn, aflaði hann sjer ná-
kvæmrar skýrslu um liann og
mynda af gripunum. Hafði hann
þá á síðustu árum lagt allmikla
stund á menningarsögu og forn-
fræði og safnað skýrslum um
fornminjar lijer á landi. Skýrsl-
una um fundinn í Baldursheimi
birti bann í Þjóðólfi 10. apríl
1862 og 24. s. in. birtist í sama
blaði „Hugvekja til Islendinga"
Síra Helgi Sigurðsson.
um að stofna þjóðlegt forn-
minjasafn. Mun þessi hugvekja
hans og umlal um málið hafa
liaft álirif á marga, og 8. janú-
ar næsta ár ritaði cand. phil.
Helgi Sigurðsson á Jörva, siðar
prestur að Setbergi og Melum
í Melasveit, áskorun til almenn-
ings eða opið brjef um hversu
færi um islenskar fornminjar i
Iandinu, gildi þeirra fyrir þjóð-
ina, hvatti menn til að safna
þeim saman á einn stað í land-
inu, sem sje Reykjavík, og varð-
veila þær þar, „og þannig Ieitast
við, að landið gæti eignast ís-
lenskl fornminjasafn“. Hann
skýrði enn fremur frá 15 forn-
gripum, er hann hafði safnað
sjálfur og átti, gaf þá síðan alla
íslandi og kvaðst ætlast til og
óska, að þeir yrðu fyrsti vísir
til safns íslenskra fornminja.
Urðu þannig gripir þeir, er
fundust í dysinni hjá Baldurs-
heimi, og gripir þeir, er H’elgi
Sigurðsson gaf liin.ir fyrstu i
safninu, fyrsti vísirinn að þjóð-
minjasafni íslands. Stofnun
safnsins er þvi fyrst og fremst
verk þeirra Sigurðar Guðmunds
sonar og Helga Sigurðssonar og
fyrir það verk stendur þjóðin
jafnan í þakklætisskuhl við
þessamenn og mun halda minn-
ingu þeirra í heiðri.
Vöxtur safnsins.
í árslok 1863, árið sem safn-
ið var stofnað, voru i safninu
alls 42 gripir. En vöxtur þess
var furðu ör, Jirátt fyrir mjög
bagalegt fjeleysi bæði þá og sið-
ar, og bar það einkum tíl, að
því bárust stöðugt gjafir úr ýms-
um áttum og sumar allstórar.
Jafnframt voru og keyptir grip-
ir til safnsins eftir því sem fje
var fyrir hendi. í árslok 1881
voru safngripirnir orðnir 2042,
og hafði safnið þar af fengið
1759 gefins, en keypt 283. I árs-
iok 1892 voru gripirnir orðnir
3790, en í árslok 1912, er safnið
var 50 ára gamalt, var tala
gripa orðin 6426, auk allálitlegs
vísis til mannamyndasafns og
myntasafns að ógleymdu Vída-
línssafni, sem er mesta og veg-
legasta gjöfin sem safninu hefir
nokkurn tíma ldotnast í einu
lagi. Þegar núverandi þjóð-
minjavörður tók við forstöðu
safnsins, greindi hann það í eitt
aðalsafn, nefnilega forngripa-
safnið sjálft, sem hann nefndi
Þjóðmenningarsafn, og fjögur
aukasöfn smærri, nefnilega
Steinaldarsafn, Þjóðfræðissafn,
Vídalínssafn og Myntasafn, og
eru í þremur þeirra einungis
útlendir gripir. Enn fremur
byrjaði bann að safna sjerstak-
lega lil fimta safnsins, en það
Sigurður Vigfússon fornfræðingur.
er Mannamyndasafn, sem nú er
orðið allstórt. Siðar bættist við
Málverkasafnið, sem keypt bef-
ir verið allmikið til á síðari ár-
um, auk ýmissa minni safna,
er Þjóðminjasafnið, — en það
er sameiginlegt heiti á öllum
söfnunum, — hefir lilotið að
gjöf leða að erfð frá einstökum
mönnum. Nú á 75 ára afmæli
safnsins eru i aðalsafninu um
15000 gripir, og eru þá ekki
talin með liin smærri aukasöfn,
sem um var getið.
Húsnæði safnsins.
Þjóðminjasafnið liefir oftast
búið við slæm húsakynni alt frá
upphafi vjega. Fyrstu árin var
safnið geymt í húsrúmi stifts-
bókasafnsins uppi á dómkirkju-
loftinu. Húsrúm þetta var mjög
75 ára.
lítið og óaðgengilegt og i alla
slaði óhentugt fyrir slíkt safn.
Arið 1868 jókst stiftsbókasafnið
að stórum mun, og var þá forn-
gripasafninu bvgt ]>aðan út.
Varð þá að Iáta fl’estalla gripi
þess ofan i skrínur og birslur.
eftir ]>ví sem við var komið til
þess að forða þeim frá evðingu.
Stóð safnið nú uppi búsvilt um
lirið og fjelaust með öllu. Um-
sjónarmennirnir leituðu þá til
almennings um samskol banda
safninu í því skyni að afþilja
handa því sjerstakl berbergi á
framlofti kirkjunnar, og varð
þéssu framgengt árið eftir. í
]>essu harla ófullnægjandi hús-
rúmi varð safnið að liírast, þar
til 1879. Fór þá fram viðgerð á
kirkjunni, og safnið varð þá að
hröklast burtu. Ljeyfði þá bæjar-
stjórnin, að safnið skyldi fá
húsrúm í borgarastofunni i
Hegningarhúsinu. í þessum stað
var safnið aðeins tvö ár, því að
1881 var það flutt i hið nýbygða
Alþingishús og fekk það þar
rúm uppi á lofti. Árið 1899 var
safnið enn fliitt og þá í hið ný-
reista Landsbankabús. Bæði það
húsrúm og önnur, sem safnið
hafði til þessa verið í, vorii
meira og minna óhentug og
reyndust jafnan of litil eftir
nokkur ár, þar eð eigi var tekið
nógt tillit til vaxtar safnsins,
svo sem nauðsynlegt er þó að
gera, sjé búsnæðið ætlað til
frambúðar.
Árið 1908 var safnið loks flutt
í þann stað, sem það befir haft
síðan, á efsla lofli Landsbóka-
safnshússins. Var það að vísu
langrúmbesti staður, sem það
liafði nokkurn tíma verið í, en
þó að ýmsu óhentugur til sýning-
ar safnsins vegna óhagstæðrar
birtu, og jafnvel i upphafi var
húsrúmið þó eigi nógu slórt til
þess að munir safnsins fengi
notið sín. Nú er þelta liúsrúm
fýrir löngu orðið alt of litið, svo