Fálkinn - 06.03.1942, Side 4

4
F A L K I N N
.iiJ!
Dr. Jón Helgason biskup:
Þáttur af kansellíráðinu í Garði.
Ni'ðurlag.
lin þcgar þetta geri.sl þar nyrðra,
var veldi .Hirgensens að engu orðið
syðra (22. ág.), svo að liinn setti
amtmaður og sýsluniaður Þórður
hefði getað sparað sjer allar þessar
hrjefaskriftir. Kn nú var enginn
sími í landinu, svo að dragast hlaut
nokkra daga, líklega uin viku tima,
að þeim Stefáni og Þórði bærist til-
kynning um hina nýju bráðabirgða-
stjórn, sem nú var sest á laggirnar
syðra. En áður en vika var liðin al'
sepl. skrifar sýslumaður amtmanni
Stefáni (hrjefið er dags. (5. sept.),
að Jiótt iiann sjái ekki hvernig liann
geti komist af sem sýslumaður
vegna sívaxandi dýrtíðar og að sama
skapi síminkandi tekna af emhætt-
inu, liafi hann þó ráðið það við
sig að taka frá og með jteim degi
al'tur við Jiessu emhætti sínu, sem
liann hafi beðið sig lausan l'rá
vegna róstnanna hjer á landi.
Þessum grálbroslega þætti í stjórn-
arfarssögu íslands var jiannig lok-
ið. Ekki síst mun Þingeyingum
hafa fundist ljett af sjer þungum
sleini við tilluigsun þess að fá að
halda áfram góðu og rjettsýnu yfir-
valdi sýslunnar. Vafalítið hefir þeim
hinum sömu einnig jiótt Jiað vel
farið, er yfirvaldi þeirra var sá
sómi sýndur ári síðar, að honum
var veitt kancelliráffs-nninbót, sem
skoða mátti sem viðurkenningu al'
hálfu stjórnarinnar í Höfn á dugn-
aði sýslumanns og embættisrekstri
öllum, enda varð nú hjeðan af
„kanselliráðið í Garði“ það heitið,
sem almennast var notað þar i sýslu
um hinn vinsæla sýslumann þeirra.
En liað var fleira en embættis-
reksturinn, sem aflaði kanselliráð-
inu í Garði álits sýslubúa. Skör-
ungsskapur til. bústjórnar og hús-
stjórnar átti ekki minni jiátt í þvi
en liitt. Þótt embættið væri tekju-
rýrt föstu launin aðeins 120 rdl.
reiðu silfurs — og aukatekjur litl-
ar, jjar sem aðeins var eitt kaup-
staðarkríli i hjeraðinu öllu, og erf-
iðleikar einatt miklir á að koma í
pcninga landaurum, sem guldust á
þingum - þá efnaðist hann alt að
einu fljótt. (Var liann j)ó snemma
höl'ðingi i lund og rausnarmaður
mikill heim að sækja). En liann
bjó þá ekki heldur einhentur.
Sagt hefir verið, að Þórður væri
trúlofaður áður en hann fór utan
lil náms, Guðrúnu. dóttur Þorláks
prcsts á Húsavík, fyrrum kennara
Þórðar. En meðan Þórður var ytra,
hafi stúlkan verið gefin ísleifi Ein-
arssyni j)á nýorðnum sýslumanni
Ilúnvetninga (síðar yfirrjettar-dóm-
stjóra). Hvað hæft er i þeirri sögu,
skal ósagt látið, og ])á eins liinu,
að Þórður hafi upp frá því jafnan
horið þungan hug til ísleifs. (Sá
hjúskapur ísleifs stóð aðeins 7 ár,
þvi að hann misti þessa konu sina
árið 1806). Hitt er áreiðanlegt, að
Þórður bjó með bústýru, er síðar
varð eiginkona hans, fyrstu 8 ár
embættismensku sinnar. Hjet hún
Hóthildur Guðbrandsdóttir, kot-
bónda Einarssonar, (aðrir segja
Jónssonar) á Narfastöðum í Aðal-
dal. Guðbrandur var talinn skáld
og því einatt nefndur Kvæða-Brand-
ur; en honum þótti fleira til lista
lagt, m. a. það, að kveða niður
drauga, sein aðrir höfðu vakið upp
(en fyrir j)að hlaut hann viðurnefn-
ið Drauga-Brandur). En þótt Bót-
hildur væri ekki stórættuð og mörg-
um þætli lnin of ættsmá og umkomu-
litil lil að eiga annan eins fvrir-
mann og Þórð sýslumann, j)á reynd-
ist hún bonuin ágæt og samhent
eiginkona og mesti skörungur til
allrar búsýslu. Ymsar sögur hai'a
gengið af sambúð þeirra sýslu-
mannshjóna og má vísast telja þær
allar uppspuna og rakalaust sveitar-
|)vaður, enda hafa aðrir, sem ná-
kunnugir voru á heimilinu i Garði
(eins og t. a. m. sjera Jón á Grenj-
aðarstað) haldið þvi l'ram, að „alt
l'æri vel á með þeiin hjónum jafnan
og ástúðlega. Og þeim ummælum
til staðfestingar má geta |)ess, að
Þórður hafði alllöngu áður en hann
ljest keypt æfilanga líftryggingu
handa konu sinni, sem J)ó var 3
árum eldri en hann (50 ríkisdali á
ári), ef hún skyldi lifa hann. Var
slíkt harla óvanalegt hjer á landi i
þá daga, og sýnir, hve ant Þórður
hafi látið sjer um hag hennar eftir
sinn dag, |)ótt litið kunni að hal'a
borið á hjúskapar-hlýleika með
þeim hjónum út á við, eins og
Þórður var skapi farinn.
Að efnin jukust ineð ári hverju,
þá var það ekki embættistekjunum
að þakka, heldur þvi hve mikil bú-
maður Þórður var. (Hann var um
eitt skeið talinn annar mestur pen-
ingamaður í Þingeyjarsýslu. Hinn
var Þorsteinn ríki ' i Reykjahlí'ð).
Þegar jarðir Hólastóls voru boðnar
upp, haf'ði Þórður orðið eigandi að
ábýlisjörð sinni, Garði í Aðaldal,
fyrir 41 ríkisdal, sem óneitanlega
var til vildarkjara að telja önnur
eins jörð og í hlut átti. En þess
iná líka geta, að Þórður hafði stór-
um bætt jörðina eftir að hann sett-
ist þar að. Einnig hafði hann hús-
að hana ríkmannlega, eftir því sem
j)á gerðist. Ekki þótti Jóni Espólin
samt hátt undir loflið, er hann ein-
hverju sinni sótti sýslumann heim.
En Þórður Ijet ekki á svari standa
og mælti: „Húsin eru ætluð mensk-
um mönnum, en ekki tröllum!"
Espólín var fullar 3 álnir á hæð,
en Þórður kanselliráð lítill vexti.
í skiftabók Þingeyjarsýslu eru tald-
ar jarðeignir Þórðar látins og eru
J)ær jiessar: Garður (000 rdl.),
Tjörn (150 rdl.), Hraunkot (150
rdl.), Ytra-Fjall (350 rdl.), Arn-
dísarstaðir með Heiðarseli (500
rdl.), Neðri-Dálkstaðir (100 rdl.),
Neðribær (250 rdl.) og Hafralækur
hálfur (100 rdl.). Eú alt hljóp bú
Þórðar látins á 9713 rdl. 70 sk.
Hlaut ekkjan í sinn lilut 47(52 -1 rdl.,
en hvort barnanna 23091 í( og J)ótti
það vitanlega mikið Ije í þá daga.
Þegar Þórður konsellíráð var
kominn yfir fimtugt fóru honum
að j)ykja erfið ferðalögin um Norð-
ursýslu og tók ])ví að líta í kring-
um sig eftir auðveldari verkahring.
Hann sótti j)á um Árnessýslu og
fjekk veitingu fyrir henni 1819. En
þegar J)etta spurðist um sýsluna,
j)á þóttu það hin verstu tíðindi, svo
vel hafði Þórður reynst. Ljetu
sýslungar Þórðar j)að óspart uppi
við hann, hvílík eftirsjón þeim
mundi verða að honum sem yfir-
valdi. Hitt rei'ð ])ó baggamuninn,
að Þórði sjálfum varð j)að brátt
líttbærileg hugsun, að slíta samvist-
um við sína gömlu sýslu, þar sem
hann var borinn qg barnfæddur og
hafði alið allan sinn aldur. Og þeg-
ar leið að veturnóltum 1819 sendi
hann amtmanni beiðni til konungs
um að mega sitja kyr nyrðra. Var
sú beiðni tekin til greina 1820, og
var j>að Þingeyingum mikið fagnað-
arefni.
Snemma árs 1823 varð Stefán
amtmaður á Möðruvöllum bráð-
kvaddur, 08 ára gamall. Var j)á,
jafnskjótt og það frjettist suður,
Þórður kansellíráð setlur af Moltke
greifa og stiftamtmanni til að gegna
amtmannsembættinu. En til J)ess að
gegna sýslumannsverkum i sýslunni
i l'jarveru Þórðar, kvaddi sýslumað-
ur, með leyfi yfirboðara síns, Björn
umboðsmann Jónsson i Lundi, al-
kunnan þar i sýslu sem skýrleiks-
og athafnamann, þótt mikill þætti
fyrir sjer stundum. Hafði Moltke
láti'ð j)ess getið í brjefi til Þórðar,
að hann óskaði l)ess, að Þórður
sendi beiðni til konungs um em-
bættið og kvaðst mundu styðja að
því, að honum yrði j)að veitt. En
Þórður var ekki metorðagjarn mað-
ur og sótti alls ekki um amtmanns-
embættið, sem þá líka var ári síðar
veitt Grími Jónssyni, sem þá hafði
um hrið gegnt embætti í Danmörku
sem bæjarfógeti i Skelskör. Fóru
amtmannsverkin Þórði prýðilega úr
hendi. Sat hann fyrst á Möðruvöll-
um, en er honum samdi ekki sem
best við amtmannsekkjuna, fjekk
hann leyfi stiftamtmanns til þess að
flytja embættisskjölin austur að
Garði. Með kansellíráðinu og Grími
amtmanni fór vel á í flestu, og l>eg-
ar Grímur sumarið 1820 fór utan
snögga ferð, gegndi Þórður embætti
hans fyrir hann á meðan. Þó tók-
ust aldrei kærleikar með þeim, enda
var skapgerðin næsta ólik. í brjefi
til Þórðar Jónassen (þá í Khöfn)
farast kansellíráðinu svo orð um
Grím: „Hofmóður hans og óþarfa
fettur eru skuld í því, ef embættis-
bræður hans og' biskup eru orðnir
honum heldur afundnir. Varla get
jeg skilið annað en að hann megi
vel missast íslandi og get jeg ekki
fundið, að hann gjöri sinu amti
ncitt til sannarlegs og virkilegs
gagns síðan hann tók við stjórn
l>ess... . Dansk-sinnaður er hann,
en varla sjerlegur vinur íslands, og
í Danmörku ætti liann að vera,
hvað j)ó mun dragast að sinni". í
öðru brjefi til Þórðar Jónassen,
eftir að Grímur er farinn hjeðan til
Darnnerkur, farast kansellíráði orð
m. a. á þessa leið: „F'ari hann ætíð
vel! En svo fermur gáfumaður sem
liann víst er, trúi jeg varla, að amt
hans hjer hafi mikils í mist, j)ótt
hann færi. Hann vildi þrengja ís-
landi i danskan stakk og það vilja
nú að sönnu fleiri“. Mun skoðun
]>essi á Grími amtmanni fara injög
nærri sönnu. Þessi ummæli sýna
jafnvel, að Þórður hefir verið ís-
lendingur i húð og hár. Mætti i þvi
sambandi geta þess, hve glöggan
skilning hann bar á l>á stjórnlegu
hreyfingu, sem vaknað hafði með
islenskum námsmönnum i Khöfn og
hve vel honum yfirleitt l'jell í geð
bæklingur Baldvins Einarssonar um
„Stjettaþingin dönsku“.
Hvernig Þórði kansellíráði hefir
fallið við eftirmann Gríms, Bjarna
Thorarensen, hermir ekki saga. Aft-
ur er alkunna, hvernig Bjarni. kveð-
nr um sýslumann látinn, þótt sam-
verutiminn nyrðra yrði aðeins 8
mánuðir, í hinum gullfögru erfi-
ljóðum: „Nú er nótt i Norðursýslu".
Má af j)eim ráða, að Bjarni liefir
haft mesta álit á Þórði sem ágætum
hjeraðshöfðingja og einum al' ágæt-
ustu lagamönnum, sem þá voru uppi
hjer á landi.
Sem einkamanni er Þórði kanselli-
ráði lýst svo, að hann hal'i verið
hversdaglega fámáll og alvörugel'-
inn heima fyrir, og sem húsbóndi
liinn eftirlitssamasti um alt, sem
fram fór innan heimilisveggja. llann
heimtaði að vísu af hjúum sinum
samviskusemi í hverju vcrki, svo og
ráðdeild og reglusemi. En jafnframl
var hann hinn raunbesti og ávann
sjer traust og virðingu jieirra, enda
l)óttu það ekki lökust meðmæli með
karli eða konu, að j)au höfðu verið
vistráðin hjú í Garði. Al' j>vi að
hann var frábitinn öllum íburði
og hófsmaður um hvern hlut i öll-
um aðbúnaði, var hann af ýmsum
haldinn fjefastur maður. Það kann
satl að vera, að hann hafi ekki
verið ör á fje, er i hlut áttu rhenn,
sem ekki voru honum að skapi,
vegna ónytjungsskapar og ráðleýsis,
en þeiin snauðum mönnum, sem
bjargast vildu al' eigin rammleik,
reyndist hann hinn lijálpfúsasti og
j)egar mikið lá við, var hann enda
stórgjöfull, en ])ó oftast svo, að
hægri höndin vissi ekki hvað liin
vinstri hafðist að, og eins og hann
var skapi farinn, vildi hann að slíkt
væri á sem fæstra vitorði.
Haustið 1829 sótti ungur stúdent
af Suðurlandi Þórð kansellíráð
heim og' leitaði einkamála við Sig-
ríði, dóttur hans og augastein.
Málaleitun þessari var vel tekið af
meynni, en kansellíráðið setti ])au
skilyrði fyrir samþykki sínu, að
hjónaefnin skrifuðust ekki á lyr eu
lokið væri námsiðkunum hins unga
manns. Þessi ungi maður var Támas
Sæmundsson. En því er þessa geti'ö
í þessu sambandi, að Tómas segir
sjálfur lrá því í óprentuðu ferða-
sögubroti, sem hann Ijet eftir sig
látinn, að ónefndur velunnari hafi
gefið sjer 400 specíur til hinnar
miklu ferðai’ hans suður í lönd. En
sá, sem hjer talar, þykist mega full-
yrða, að þessi ónefndi velunnari
liafi enginn annar verið en kansclli-
ráðið í Garði. Honum var það j)á
og líkast að binda gjöf sína þeim
skilyrðum, að ekki færi þetta ör-
læti hans í hávegu; en sje hjer rjett
til getið um gefandann, þá má af
því jafnframt ráða hversu kansellí-
ráðinu hefir litisl á tengdasonar-
el'nið og hvert traust hann hefir
borið til mannkosta hans. Hin per-
sónulega kynning þeirra var að vísu
ekki mikil, en fyrir því má rá'ð
gera, að brjef hafi farið á milli
kanselliráðs og Tómasar, og svo
var Hallgrímur sonur Þórðar við
nám ytra öll ár Tómasar í Khöfn
og hefir Þórður því getað haft
spurnir af tengdasonarefninu úr
brjefum frá syninum.
Gestrisni kansellíráðsins í Garði
við þá, er sóttu hann heim, var
viðbrugðið, enda á hann að liafa
haft mikla ánægju af að taka á móti
góðum gestum. Veitti hann j)cim
stórmannlega að höfðingja sið og
var sjálfur hinn viðræðubesti við
])á, þótt fátalaður væri að eðlisfari.
,,í samdrykkjum (með góðum gest-
um) — segir Þórður Jónassen —
kom einkum fram gáfnasnild hans
og góða lijartalag, var þá og liin
mesta skemtun að viðræðum lians,
eins og hann þá gerði sjer alt að
gamni“. En þegar hjer eru nefndar
„samdrykkjur", j)á minnir j)nð á