Fálkinn - 10.07.1942, Blaðsíða 5

F A L K I N N
Theodor Árnason:
Merkir tónnillingar iifs og liðnir:
liameðsmanna hafa verið liulin
andlitsblæjum, og eigi hefir hún
mátt gefa sig á tal við landa
sína fremur en aðra karlmenn,
en þetta að líkindum verið mis-
skilið, sbr. það, er vitnin segja,
„að hún hafi eigi viljað þá ís-
lenskii sjá nje heyra“.
Sagan um hið mikla meðlæti
og háu tignarstöðu, er Anria
komst í úti í Algier, hefir eigi
minkað í meðförunum hjer
heima og orðrómnum veitt
næsta auðvelt að lyfta konunni,
er klæddist i drotningarlegan
skrúða, pell og gulllegan purp-
ura, upp í sjálfan drotningar-
sessinn, þótt eigi hefði það að
líkindum við raunveruleika að
styðjast, heldur hún verið vild-
arkona eins af höfðingjúm Sol-
dánsins. Til er talsliáttur, sem
ýmsir munu kannast við:
Skrökva má á skemmri leið en
frá Algeirsborg til íslands.
Eins og áður segir, heið lengi
uns til fulls var skorið úr gift-
ingarmálum Eyjamanna, og eigi
fvr en eftir 1637 eða 10 árum
eftir herleiðinguna, er fólk j)að,
cr lcyst var út, var aftur komið
hingað. Þá fyrst skýrðust þessi
mál til fulls, er vitnisburðir
fengust um j)að fólk, sem eftir
var úti í Tyrkjalöndum, og nú
var vitað um, að aldrei framar
kæmi heim til ættjarðarinnar.
í Hvítingadómi Vigfúsar
sýslumanns Gíslasonar, er les-
inn var upp á Aljringi 1636 og
staðfestur þar að mestu, og
hljóðaði um brotlegar persónur
í Vestmannaeyjum, og höfðu
mist maka sinn í herleiðing-
unni, var boðuð mikil linun í
umræddum sökum á sektar-
gjaldi eftir Stóradómi, þannig:
Tjl þriðjunga, ef vitað var, að
maðurinn eða konan var lif-
andi úti í löndum heiðinna
manna, „Barheria“. Til helm-
inga, ef ekkert var kunnugt
um hinn herleidda. Loks í
þriðja lagi, ef kunnugt var, að
hinn herleiddi eiginmaður eða
eiginkona var gengin af trúnni,
jiá skyldi aðeins greiða einn
þriðja sektar. Með breytingu
Alþingis ákveðið, að i þessu
síðastnefnda lilfelli skyldi að-
eins greiða sem fyrir einfalt
frillulifishrot.
Margskonar málavafstur varð
og úl af erfðamálum liinna
herleiddu, og óvissa um hversu
með áttu að fara, og um varð-
veislu eigna þeirra. Kom end-
anlegur úrskurður í þeim mál-
um fvrst 1642.
Sifffús M. Jolmsen.
Marteinn Lúther
1483—1546.
Nú mun einhver reka upp stór
augu og spyrja: Ilvað er nú verið
að fara? Eða á nú að fara að tetja
injer trú uin, að Lúther gamli liafi
verið tónsnillingur? En sá sem
þetta ritar svarar hiklaust: Þetta
er alt nieð fcldu! Og þó að Marteinn
Lútlier væri að vísu ekki tónsnill-
ingur, þó að liann væri söngmað-
ur góður og ijeki með ágætum hæði
á flautu og lút, þá er hans þáttur
í sögu kirkjutónlistar svo merkur,
að nafn lians mun einnig þar verða
getið enn um ókomnar aldir. Það
er því sjátfsagt, að geta þess þáttar
hjer, i stórum dráttum, enda mun
aímenningur litið vita um Lúther i
sambandi við tónlist annað en það,
að margir vita, að liið þróttmikla
sálmalag við: „Vor Guð er borg
á bjargi traust“ er eftir haiin. Lík-
legt er því, að mörgum þyki fróð-
legt að heyra, hvað Lúther hefir
fleira gert á þessu sviði.
Þegar hann hvarf heim frá Wart-
burg (1522), tók hann að liugleiða
og ráðgera ýmsar breytingar og
endurbætur á formi guðsþjónust-
unnar í mótmæ 1 endakirkjunum, eða
kirkjusiðum. í þvi sambandi voru
breytingar hans á þætti söngs og
tónlistar í messugjörð mikilvægar.
Það er vitað, að þýskir sálmar voru
sungnir i kirkjum við guðsþjón-
ustur áður en Lúther kom til sög-
unnar með sínar breytingar. Þó að
því megi segja, að hann sje ekki
beinlínis upphafsmaður safnaðar-
söngs í kirkjum, þá verður þó ekki
um það deilt, að það er liann, sem
á heiðurinn af því að stofna til
þess, að safnaðarsöngurinn varð
veigamikill og „skipulagður“ þáttur
í kirkjusiðunum. Þegar Lútlier
hafði liugsað þetta mál alt ræki-
lega, gaf han út reglur um það,
hvernig messugjörðum skyldi hag-
að í mótmælendakirkjunum. í liinni
fyrstu útgáfu af þessum reglum.
„Formula Missae“ (1523) vildi
hann láta draga úr eða jafnvel fella
niður, að sungnir væri langdregn-
ir ,,gradúalar‘,‘*) en í jiess slað
sungnir sálmar, sem presturinn
veldi i hvert sinn. Það liafði lengi
vakað fyrir liinum mikilhæfa sið-
bótamanni, aö koma á algerlega
þýslui messuformi, og varði hann
miklum tíma til þess að hugsa og
skipuleggja þessa hugmynd (1524).
Og til jiess að jietta yrði i alla
staði sem óaðfinnantegast leitaði
liann til tveggja merkra tónlistar-
manna, Conrads Rupff, hirðhljóm-
sveitarstjóra kjörfurstans i Saxlandi
og Jolians Walthers, kantors við
hirð Friðriks hins vitra í Torgau,
— og bað þá að ikoma til sín til
Wittenberg, sjer tit aðstoðar að þvi
er snerti söng- og tónlistar-þáttinn
i hinum nýju kirkjusiðum hans.
Walters skýrir frá því, að hann
hafi dvalið með Lúther um þriggja
vikna tíma í Wittenberg, og að
Lúther liafi sjálfur sainið „lög“ við
ýms guðspjöllin, pistlana og blcss-
unarorðin. Hafi hanin leikið jiess-
ar iaglínur fyrir sig á flautu, en
liann (Walter) skrifað Jiær jafn-
harðan (með nótum).
Að loknu þessu undirbúnings-
starfi, gaf Lútlier út „Fyrirskipan
um hina þýsku messu“, og sam-
*) Graduale = tónsmið við texta.
sem eru í nánu snmbandi við guðs-
þjónustu dagsins.
kvæint þeirri fyrirskipan um breyt-
ingarnar frá því, sem áður liaiði
verið, jiessar lielstar: í stað þess að
syngja „introitus“,*) þá skyldi sung-
inn lofsöngur eða þýskur sálmur
(sem presturinn valdi Jiá i livcrt
sinn). Þá skyldi syngja „Kyrie El-
eison“ þrisvar (áður niu sinnum).
Á eftir kollektu og pistli þýskur
sálmur, og á eftir guðspjaltinu trú-
arjátningin á þýsku, — (áður sung-
in á latínu). Þá kom ræðan og o'ð
henni lokinni „Faðir vorið“. (Var
það Jiá fyrst um nokkurt skeið „um-
ritað“, eða í „Paraphrase“-formi)
og „áminningin til þeirra, seui
ganga til borðs Drottins." Á eftir
blesunarorðunum var sunginn sálm-
ur, sem presturinn valdi í hvert
sinn.
Þessu messuformi var i fyrsta
sinni fylgt á jóladag 1524 i kirkj-
uniii i Wittenberg, en það var ekki
gefið út fyrr en árið eftir.
Það, sem meðal annars vakti fyr-
ir Lúther með þesum breytinguni
var það „að orð Guðs megi bua
með þjóðinni, einnig i söng“, —
sem sje Jietta: að alþýða myndi
frekar „læra orð Guðs“ ef lienni
væri fengin þau í ljóðum á máli,
sem liún skildi, — og lögum, sem
henni yrði töm. Hann fór því bæði
að yrkja sálma sjálfur, safna eða
velja þýsk andleg ijóð, sem til voru,
til söngs við messugjörðir, og semja
sjálfur og velja lög við þessa texta.
Og árið, sem Lúther gelck frá hinu
nýja messuformi (1524), kom út
hin fyrsta þýska sálmasöngsbók
mótmælenda kirkjunnar:
„Etliclie chrisliche Lyeder Lob-
gesang und Psalm dem reinen
Wort Gottes gemess auss der
h. Geschrift durch manckerlay
Hocligelerter gemaclit, in der
Kirchen zu singen, xvie es den
zum tail bereyt zu Wittenburg
in gebung ist“.
*) Introitus = texti um ritning-
arstað, sem á við guðsþjónustu
þeirra daga, sem han er fluttur.
í þessari bók eru aðeins átta
sálmar (fjórir þeirra eftir Lúther
sjálfan) og fimm sálmalög. Ekki er
ineð vissu vitað, hvort Lúther hefir
sjálfur búið þessa bók undir prent-
un. En þetta sama ár komu út
önnur söfn og þeim fjölgaði ört.
Sálmar og lög eftir Lúther eru á
víð og dreif í þessum söfnum og
þykir nær ógerlegt að greina hvað
er eftir hann sjálfan, og hvað að-
fengið. En jjessir sálmar og sálma-
lög mótmælanda urðu almenningi
töm alveg ótrúlega fljótt, enda voru
þau kend í skólum og umferðar-
kennarar kendu þau, þar sein þeir
komu. Andstæðingum Lútliers var
þetta, meðal annars þyrnir i aug-
um, og sögðu þeir að með þessum
sálmum sínum varpaði hann jafn-
vel fleiri sálum í glötun lieldur cn
með öllum sínum ritsmíðum.
Lúther lagði þann arundvöll, sem
víða i löndum hefir verið lítið
hróflað við lit þessa dags. En sið-
ar komu svo fram hinir miklu
meistarar, — og jieirra fyrstur og
merkastur Johann Sebastian Bach.
— sem sömdu sin glæsilegu snild-
arverk i anda Lúthers, eða: þeir
feldu þau á grundvöllinn, sem hann
hafði lagt og grindina, sem hann
liafði gert frumdrættina af.
Hér verður svo ekki að öðru
leyti rakinn æfi- eða starfs-ferill
Lúthérs. Aðeins getið liessa: Hann
var fæddur 10. nóvember 1483 og
Ijest þar 18. febrúar 1546, en var
greftraður i hallar-kirkjunni í
Wittenberg, enda hafði hann lengst
af dvalið í Wittenberg hin siðari ár
æfinnar.
Kvæntur var hann hinni ágætustu
konu, Ratrínu von Bóra, og hafði
bún áður verið nunna. Er það i
frásögur fært, hversu ánægjulegur
hafi verið licimilisbragur á heimili
þeirra hjóna og ástúðelgt lijóna-
bandið, og varð þeim marga barna
auðið.
Mikið hafði verið sungið á heim-
ili þeirra o« leikið á liljóðfæri. Yar
það meðal annars venía, að Lútlier
hafði að loknum kvöldverði, á
hverju kvcldi,, svo að segja, sungið
mótettur (biblíusöngva) og aðra
andlega söngva og sálma með börn-
um sinunt og gestum sem viðstadd-
ir voru í hvert sinn. Hann samdi
og gaf út ritgerð um „liina dásam-
legu list, tónlistina“ og kvæði orti
hann tónlistinni til vegsemdar, er
liann nefndi „Frau Musika“.
IÍINVERJAR I STRIÐI.
Kinverjar eru eit/i Ijettastir fyrir, þeirra þjóöa, sem nú berj-
ast gegn yfirganfgi Japana. Iíafa þeir átt i stríöi viö þá i 5 ar,
cn skortur vopna og flugvjela hefir einkum amaö aö þeim og
nú liorfir enn þunglegar en áöur um vopnasendingar tit þeirra,
síöan Japanar náöu Durmabrautinni á sitt vald. SíÖan i vetnr
hafa um 200.000 ungir kinverskir menn og konur gengiö í her-
inn og látiö skrásetja sig til annara herþarfastarfa; þar á meðal
ern margir stúdentar. Myndin sýnir nokkra stúdenta, scm
gengnir eru í herinn og komnir til vígstöðvanna.