Fálkinn - 19.12.1947, Blaðsíða 12

10
JÓLABLAÐ FÁLKANS 1947
Eiðsvöllur
Eiðsvallarbyggingin er rikiseign og geymir mí sögnminjar frd 1814- og
árumim þar í kring.
EGAR NorSmenn eru spurð-
ir hver sé helgasti staður
þjóðarinnar verður svarið
ekki ávallt það sama. En þau
eru sjaldan nema tvö. Sumir svara
Dómkirkjan i Niðarósi, aðrir svara:
Eiðsvöllur. Og bæði svörin geta
verið rétt eftir jjví hvernig þau eru
skilin. Dómkirkjan í Niðarósi hefir
öldum saman verið lielgur staður,
í bókstaflegri merkingu, reist á
melnum, þar sem dýrlingur Noregs,
Ólafur lielgi var grafinn, glæstasta
mannverk sem gert hefir verið í
Noregi, og enn lieilagur — fjórum
öldum eftir afnám allrar kaþólsku.
En Eiðsvöllur hefir orðið helgur
staður þjóðarinnar í annarri merk-
ingu, sömu merkingu og Lögberg
er helgur staður í meðvitund ís-
lendinga. Og þó á Eiðsvöllur sér
ekki viðlíka samfellda sögu og Þing-
völlur á. Að vísu var þarna þing-
staður þegar skrifuð saga hefst, cn
])á var Norepur mörg konungsríki.
Og eftir að ein lög voru sett i land-
inu varð Eiðsvöllur enginn hjarta-
staður þeirra laga fyrr en fyrir
133 árum. Sögufrægð Eiðsvallar
var vakin af Jöngum blundi þegar
hestu menn þj iðarinnar komu saman
þar árið 1814 tii þess að setja þjóð-
inni þá stjórnarskrá, sem einstæð
var á þeim tima, og enn gildir í öll-
um aðalatriðum í Noregi.
Landslagi Eiðsvalla svipar í engu
til Þingvalia1'. Sveitin er ein hin
hlómlegasta í öllum Noregi og ligg-
ur í lijarta Raumaríkis, sem er
„feitasta stykkið“ á austurlandi Nor-
egs og þá um leið öllum Noregi.
Flatt er landið þó ekki en samfelld-
ir lágir ásar, gamail sjávarhotn með
vatnsrásum og lágum jökulöldum
sumstaðar. En fjöll eru þarna engin
nálægt og skógar minni en víðast
iivar í Noregi. Landið er að heita má
samfelldur akur, þar sem smjör
drýpur af hverju strái, enda er þétt-
býlt þarna í sveitinni, eftir því
sem gerist í Noregi, yfir 30 íbúar
á ferkílómetm. Sveitin liggur að
Vormá, skömmu sunnar en hún fell-
ur úr Mjörs, en vestan hennar er
dálítið stöðuvatn, sem Hurdalsvatn
heitir. Vera kann að nafnið sé dreg-
ið af eiði þvi, sem myndast milli ár-
innar og vatnsins, ]ió að ekki sé
það eiði í nútímamerkingu; til þcss
er það of breitt. En þess eru dæmi
að eiðin voru breið til forna, svo
sem Eldueið i Naunnidal og viðar.
Annars er deilt um nafnið. Hið
forna þin.g á þessum slóðum, sem
enn er kallað Eiðsívaþing, vilja
sumir telja að hafi heitið Heið-
sævisþing, og sé nafnið dregið af
Iíeiðsær, en svo hét Mjörs fyrrum.
Nafnið Heiðmörk er enn notað sem
heiti á fylkinu, sem liggur þarna
að. En þingsíaðurinn var snennna
kallaður Eiðsvellir. Þar var þriggja
fylkja þing til forna og sóttu þang-
að menn frá Heiðmörk, Haðarlandi
og Raumaríki, en síðar bættust
Austurdalur og Guðbrandsdalur
við. Átti því Jangstærsti hluti aust-
urlandsins þing að sækja á Eiðs-
völl.
Síðar varð Osló kaupangur Jiess-
ara frjósömu byggða á láglendinu
austanfjalls og reif sig fram úr ná-
grannabæjunum við Oslóarfjörð, sem
sumir voru e’dri. svo sem Túns--
bergi, Skiringssal (Larvik), Dram-
men og (Saips-) Borg. Osló tók
ekki forustuna fyrst og fremst af
þvi að hún væri liöfuðborg; held-
ur varð hún höfuðborg af því að
hún átti frjostamasta nágrennið.
Haraldur Iiarðráði telst hafa stofnað
horgina 1047 eða ’48, að því er
Snorri segir og eru leifar þeirrar
borgar enn til, þar sem nú er kall-
að „Gamlebyen", en grundvöllinn að
Osló nútímans Jagði Kristján IV.
og eftir það fór borgin að vaxa. Þó
fór íbúatalan ekki fram úr Bergen
fyrr en snemma á 19. öld.
En frá Osló er ekki nema 50 km.
i beina línu að Eiðsvelli en járn-
brautarleiðin er 08 km. Það er vott-
ur um atvinnulega þýðingu Eiðs-
vallar ög nágrennis, að þangað var
fyrsta járnbrautin í Noregi lögð frá
Osló, árið 1854.
Eiðsvallarhúsið er um 7 km. suð-
vestur frá járnbrautarstöðinni. Hún
stendur við Vormá, en liúsið við
suðurenda Hurdalsvatns. Kringum
stöðina er talsverð byggð, en Eiðs-
vallarhúsið, hið gamla hefðarsetur
er nokkurnveg'.n eitt sér. Og það er
við þessa byggingu sem Eiðsvallar-
minningarnar eru bundnar í dag.
Því að húsið stendur enn nokkurn-
veginn óbreytt frá því sem það var
1814 og með þeim innanstokks-
munum og minjagripum, sem þá
voru þar. Byggingin er sýnisliorn
þeirra húsa, sem auðugir óðalslierr-
ar reistu sér á 18. og 19. öld, og
eru mörg stórhýsi þeirrar tegund-
ar enn til í Noregi.
Það var meðfram af tilviljun að
Eiðsvöllur varð fæðingarstaður
norsku stjórnarskrárinnar frá 1814.
Carsten Anker konferensráð hafði
orðið eigandi Eiðsvallarfyrirtækj-
anna og sest þar að árið 1881, var
mikill vinur Christians Friðriks
prins, sem kom svo mikið við sögu
Noregs á árunum kringum Kielar-
friðinn, og mcðfram þessvegna varð
hann til þess að skjóta skjólshúsi
yfir ráðstefnu þá, sem lialdin var
til þess að þinga um framtíð lands-
ins í febrúar 1814, og síðar yfir
grundvallarlagaþingið. Anker var
mikilsháttar maður, talsvert hand-
genginn Dönum en góður norskur
sjálfstæðismaður eigi að síður. Hann
hafði átt sæti i námustórn lands-
ins í tíu ár og var aðalforstjóri
siglinga— og verslunarfélagsins
„Dansk-Asiatisk Kompagni" í tutt-
ugu ár, áður en hann tók við fyrir-
tækjunum á Eiðsvellli, eða „Eids-
voll Verk“, sem kallað var. Þetta
„verk“ var stofnað 1G24, sama árið
sem Kristján IV. lagði grundvöllinn
að inni nýju Kristjaniu, og var það
sameignarfélag sem hóf starfsemi
þarna, fyrst og fremst járnvinnslu,
en líka fylgdi staðnum mikið land,
bæði akur og skógar. Ekki gekk
járnvinnslan meira en svo vel og
urðu ýms eigendaskipti m. a. komst
fyrirtækið um skeið í eign konungs,
uns Anker keypti það, 1794. Hann
var þá auðugur maður, en járnið
varð honum engin féþúfa, því að
hann varð gjaldþrota tveimur árum
áður en hann dó (1824). Síðan hef-
ir Eidsvoll Verk oft skipt um eig-
endur, og komst m. a. um skeið
á sænskar hendur. Um miðja 18.
öld varð cinnig gulls vart í Eiðs-
vallarlandi og gerðu Kongsbergs-
námurnar út menn til að reka gull-
gröft þar og síðan hefir enskt félag
gert það sama, en afkoman var
langt fyrir neðan núll. — Það var
landið sjálft, sem hefir skapað verð-
mætin á Eiðsvelli, og nú byggir
Eidsvoll Verk alla sína afkomu á
skóginum og rekur tvær trjákvoðu-
gerðir á Eiðsvelli. Járnvinnslan er
lögð niður fyrir mörgum tugum ára.
En liið forna höfðingjasetur Ank-
ers á sína eigin sögu. Carsten Anker
hafði byggt þetta stórhýsi eftir
dansk-enskri fyrirmynd og hvergi
til sparað. Húsið er tvílyft og með
tveimur löngu'n og breiðum hlið-
arálmum, en kvosin á milli þeirra
er yfirbyggð upp að efri hæðinni.
Norska ríkið keypti þessa hús-
eign 1837 i þeim tilgangi að varð-
veita liana fwir framtíðina. Síðan
hefir henni verið breytt i það horf,
sem liún var í 1814, því að sumt
hafði verið aflagað i lienni í milli-
tíðinni. Þar stendur hvort herberg-
ið fyrir sig með þeim liúsgögnum,
sem voru þar þá. betristofa, borð-
stofa, vinnustofa Ankers og ótal
smærri herbergi og salir, en mið-
depill alls þess er salurinn, sem
Eiðsvallarmennirnir héldu i'undi
sína í. Hann er nú í sama horfi og
þá, með baklausum langbekkjum
og alveg íburðarlaust, alger mótsetn-
ing hinna fögru salakynna í kring.
En í þessum fótæklega sal er
skráður sá þáttur Noregssögunnar,
sem enn cr eigi á enda rakinn og
verður ekki svo lengi sem frelsi og
Jýðræði fær að ráða í Noregi.
— — — Öldurnar frá stjórnar-
byltingunni mikhi i Frakldandi og
frá frelsisstríði Bandarikjanna höfðu
náð til Noregs. Norðmenn voru orðn-
ir þreyttir á sambúðinni við Dani
og hún hafði þá nálega orðið þeim
dýr. Englendingar liöfðu ráðist á
Dani vegna þess að þeir lögðust á
sveif með Napoleon, þeir höfðu tek-
ið af þeim flotann og skotið á
Kaupmannahöfn. En vitanlega galt
Noregur þess, að ófriður var milli
Þingvöllur Norðmanna